FELJTON - SVAKI SRPSKI SELJAK ZNAO JE ZA DINASTIJU NEMANJIĆA: Srbi, redak narod koji je imao svest o svojoj istoriji, bez knjiga, da odatle uči

On je smatrao je da se zajednički slovenski jezik starih Slovena raspao na tri celine, koje su se kasnije samostalno razvijale. Poljski i ruski jezik su na severu, a na jugu Evrope je sve stavio pod srpsku kapu. Svi drugi slovenski jezici, uključujući tu i bugarski, na Balkanu su samo derivati zajedničkog srpskog jezika i od njega su nastali.

Stavovi Adelunga su možda prihvaćeni i zbog toga što su neki od vodećih tadašnjih pisaca, kao Matija Relžović i Dositej Obradović, bili školovani i boravili u Saksoniji. Nakon Adelungovog prvog velikog dela o nemačkom jeziku i kako da se on standardizuje 1782 („Umsadiges Lehergedaube der deutcshen Sprache”, prenošeno je i u srpsku kulturu pravilo da treba pisati kao što se govori. Kada je otac srpskog književnog jezika i veliki reformator ćirilske azbuke Vuk Karadžić 1814. objavio svoje prvo delo o novom književnom jeziku kod Srba, polazio je od Adelungovog načela „Schreib wie du Sprichst“. Ta se rečenica kod raznih nemačkih pisaca više puta prekovavala od XVII stoleća. U srpskom je doslednije primenjena, pa se zaboravilo na nemačko vekovno poreklo.

Borba oko jezika je borba za novi poredak u državi i novi oblik slobodne države, koja odgovara narodu koji tim jezikom govori. U Francuskoj je tek u revoluciji 1789. Nacionalna skupština zabranila upotrebu dijalekata (,,ratois“), koji su bili znak ropstva i feudalizma, u korist jedinstvenog francuskog jezika. Suvereni narod, koji vodi državu, mora na prvom mestu znati zajednički jezik kojim će to raditi. U reformi srpske azbuke je trebalo izbaciti slova iz crkvene i ruske ćirilice, iz tradicije od ranog srednjeg veka, a ubaciti šest slova za srpski izgovor (ć, đ, lj, nj, j i dž). To će uraditi Vuk Karadžić posle srpske revolucije, pošto je studirao lingvistiku kod Jerneja Kopitara u Beču.

U svom „Bukvaru“ iz 1767. Zaharije St. Orfelin je delimično pokušavao da nađe izlaz. Emanuel Janković je 1789. formulisao rečenicu protiv lingvističkih tradicionalista: „Ja nisam Slavjanin neg Srbljin i... ne pišem za Slavjane neg za Srblje.“ Najviše je napretku srpskog jezika u XVIII veku pridoneo filozof i pisac Dositej Obradović, u „Basnama“ 1788, u delu „Život i priključenija“ 1783, „Sovjeti zdravoga razuma“ 1784. i „Etici“ 1800. Obradović je pridoneo reformi srpskog jezika i azbuke, ali to nije dovršio. U poimanju zdravog razuma on misli i na zdrav narodni jezik. Kao evropski obrazovan pisac bio je delimično pod uticajem reformatora grčkog jezika toga doba Adamantiosa Koraisa, koji se opredelio za potpuno drugo načelo od srpskog - ne obični narodni govor, nego da jezik crkvene literature bude osnova (,,katarevus“). Dositej Obradović zaista piše novim jezikom, ali nije sasvim oslobođen crkvene tradicije.

Više je pisaca i lingvista pridonelo konačnoj pobedi Vuka Karadžića. Savo Mrkalj je u jednom delu „Salo debeloga jeralibo azbukoprotres“ 1810. utro put pobedi pravila da svaki glas u jeziku mora imati svoje posebno slovo.

Mora se zaključiti da je i pored zvezdanih trenutaka napretka srpske lingvistike u XVIII veku, ona ipak zaostajala za potrebama svoga vremena. Većina vodećih pisaca je dolazila od učenih Srba iz Južne Ugarske, gde su imali prilike da se obrazuju u crkvenim i svetovnim školama. Osnovni razlog je ipak u činjenici da je tamo najpre stvorena srpska srednja klasa, da su Srbi počeli da ulaze u aristokratiju i da su imali otresitu inteligenciju. Više od toga, oni su imali bogat kućni život, što je uvek prva i osnovna ustanova kulturnog progresa.

Postoji ipak ogromna razlika u kulturi Srba pod turskom vlašću. Miroslav Pantić navodi primer hroničara Mula Mustafe Bašeskije koji je pisao hroniku zbivanja u Sarajevu od 1746. do kraja veka, koji nigde ne pominje da je u najvećem bosanskom gradu postojao neki guslar narodnih pesama. Pomenuo je 1780. jednoga koji je to mogao biti, ali ga izričito ne naziva guslarom. Već u samom početku nazire se konačna pobede religije kao osnove nacije, a ne njenog jezika. Zajedno s tim Južni Sloveni su stekli kulturnu istoriju koja je završila u pobedi religioznog, sektarijanskog tipa nacionalnog pokreta... U tipologiji evropskih nacionalizama, to je „nacionalizam sudnjeg dana“.

Sličnu ulogu u izgradnji nacionalne svesti, kao što je ima jezik, vrši i istorija jednog naroda. Moglo bi se reći da su Srbi bili redak narod na svetu koji je imao svest o svojoj istoriji, a da nije imao ni škola, ni knjiga da je odatle uči. Srbi imaju epske narodne pesme. One su najuspelija umetnička ostvarenja za svoje vreme, vrelo najčistijeg narodnog jezika, ali su, pored svega toga, na prvom mestu oralna istorija jednoga naroda, sa razbijenim društvom u nekoliko neprijateljskih carstava čija se granica samo u ratu i pod oružjem prelazi, i tada retko. Posmatrana iz ugla oralne istorije, narodna pesma ne laže o događaju koji se desio. Odatle i nesporazumi u srpskoj nauci o tome da li je ciklus epskih pesama o Kosovskom boju 1389, verno opisao izdaju jednog od srpskih velmoža Vuka Brankovića. Ilarion Ruvarac u tome vidi srednjovekovnu sklonost ka legendi, a Ivan Božić upućuje na događaje koji izgledaju realni. Bilo kako bilo, svaki je srpski seljak znao za dinastiju Nemanjića iz srednjeg veka. Njihove crkve su bile pune ikona svetaca, od kojih je znatan deo članova dinastije Nemanjića. Za Srpsku pravoslavnu crkvu je dinastija Nemanjića bila sveta. To nije poznavanje istorije, nego legenda istorije koja je za svest društva korisnija.

Naravno, to je daleko od nauke istorije, ali jeste jedna predstava o njoj koja je u izgradnji nacionalne svesti igrala bolju ulogu nego debele učene knjige, čiji tiraž ne prelazi hiljadu primeraka. Dvorane u kojima zasedaju starešine u srpskoj revoluciji nakon 1804. ukrašene su ikonama svetih kraljeva i careva loze Nemanjića. Kada se u revoluciji 1805. obrazuje jedan Sovjet, stolica mu je u Smederevu, „gradu despota i carevah naših“, a kao grbovi i zastave uzimaju se simboli dinastije Nemanjića iz srednjeg veka, čijim se legitimnim naslednicima smatraju vođe pobune. Za preuzimanje tradicije državnosti iz nacionalnog srednjeg veka, Vuk Vinaver ističe sveštenike i kaluđere.

Krajem XVIII veka je objavljeno nekoliko istorija srpskog naroda koje pokušavaju da nađu odgovor o njegovom ranom poreklu i putevima kojima je u ranom srednjem veku došao u balkansku postojbinu. Pavle Julinac je u delu „Kratkoje vavedenije v istoriju proizhoždenija slaveno-serbskogo naroda“ 1765. već u naslovu odredio njegovo mesto u opštoj slovenskoj zajednici. Mislio je da mu je prvobitna postojbina bila u Sibiru, za šta je vezao i njegovo ime. U vreme održavanja Temišvarskog sabora 1790, a naročito u vreme njegovih priprema, pojavljuje se više dela, koji akcenat stavljaju na to da srpski narod mora imati svoju državu kako bi ostao narod. Narod je ono što izvojuje svoju političku slobodu. U napisima koji su objavljivani u vezi sa održavanjem tog srpskog sabora, vidi se dominacija ideologije francuskih mislilaca epohe racionalizma. Citiraju Monteskjea, kako bi caru dokazali da se narod bez države mora smatrati samo „narodom u ideji“.

JEZIČKE GRANICE

NISU Srbi bili jedini narod na svetu koji je tačnije znao pokrajine u kojima se govori njihov jezik, nego i tačno njegove geografske granice. Onda kada je to postala ustaljena evropska navika, evropski naučnici su pre Srba počeli da crtaju i srpske etničke granice po jezičnoj osnovi. Za Srbe je to napravio češki pisac Pavel Šafarik, u jednom 1842. vrlo zapaženom delu o etničkoj rasprostranjenosti slovenskih naroda ("R. J. Šafarik: Slovenky zemevid", Prag 1842). Srpski je prostor omeđio pravcem od Bara na južnoj jadranskoj obali, do Kopra na zapadnoj i reci Dravi na severu.

SUTRA: PESNICI REVOLUCIJE NE DIŽU NEGO IH OBZNANjUJU