FELJTON - ŠĆEPAN U LAVIRINTU CRNOGORSKE ISTORIJE: Nijedan crnogorski vladika pre Šćepana nije uspeo da ograniči plemensku samovolju

Prvi period bio je period neograničene vlasti Šćepana Malog. Društvene prilike koje su tada postojale u Crnoj Gori karakterisale su: plemenski sukobi, pljačke, otimačine, ubistva, nevolje i nesreće. U takvim okolnostima pojavljuje se Šćepan Mali, kao “ruski car”, obećava mir i nudi spasenje. Narod ga je prihvatio kao spasitelja i o njemu se govorilo“ ...da ga je bog uputio da zavede red i mir u Crnoj Gori“. Slušali su ga svi, a sveštenici i kaluđeri, sa oltara crnogorskih crkava, javno su propovedali da je Šćepan Mali istinski car Petar III. Koliko je u tom periodu Šćepan Mali bio “obožavan” pokazuje pismo koje su uputili guvernadur i serdar Crne Gore od 12. decembra 1767, u kojem su izrazili divljenje i poštovanje prema njemu rečima: “... najslavniji, najuzvišeniji i najveći, najveći gospodine, gospodine gospodaru, carsko krilo, nebeski anđele, sunce koje nas je ogrijalo svojim zracima”. Nije zabeleženo u crnogorskoj istoriji da su bilo kome, ni ranije ni kasnije, upućivane takve reči. On je svojim držanjem i ponašanjem na narod ostavio utisak više ličnosti od cara, pre svega, njegovim uverenjem da je došao kao izraz božjeg nadahnuća. Njegova moć je i počivala na sveopštoj volji naroda da zavede red. Tako je i mogao donositi odluke koje, pre njega, u crnogorskoj istoriji niko nije donosio.

NjEGOV cilj je bio zavođenje reda i mira. On to nije učinio donošenjem novih pravnih normi, nego je na osnovu postojećeg običajnog prava postigao red među plemenima. Nijedan crnogorski vladika pre njega nije uspeo da ograniči plemensku samovolju, kao što je to njemu uspelo. Činio je to vrlo strogim merama koje su opravdane i istorijski napredne, jer su bile usmerene na to da se ujedine samostalna plemena i da se od njih stvori država sa organizovanom vlašću. Za sedam godina, koliko je vladao u Crnoj Gori, sazivao je 25 puta narodne skupštine, na kojima su po starom običaju, učestvovali ne samo crnogorski glavari nego i narod sa pravom da odlučuju o svim važnim pitanjima opšte- plemenskih odnosa. To često sazivanje narodnih skupština na Cetinju uticalo je da pripadnici raznih plemena osete da moraju voditi više računa o zajedničkim interesima nego do tada...“Više volim da se skupljate kod mene nego na posebnim plemenskim skupštinama” rekao je Šćepan Mali na jednoj skupštini iz 1771.Iz toga se vidi koliko je intenzivno radio da ograniči samostalnost plemena i da ih oko sebe okupi, da bi se mogla uspešnije boriti Crna Gora protiv Turaka. Znao je da se najbrže dolazi do jedinstva kroz borbu protiv Turaka...Ta uzajamna pomoć plemena učvršćivala je međuplemensku slogu...

Šćepan Mali nije bio zakonodavac kao Petar I ili knjaz Danilo, mada se u nekim mletačkim dokumentima mogu naći njegovi pokušaji da propiše narodu pravila ponašanja.  Svoja načela Šćepan je formulisao u nekoliko tačaka, koje je doneo opštecrnogorski zbor 17. septembra 1767.:  a) opšti mir među plemenima; b) kažnjavanje izvršilaca progonstvom iz zemlje u slučaju lične osvete; v) proterivanje lopova.  Uz to, on “zapovijeda da se ne samo učini mir u narodu no da se dopušta svijema koji su zbog zločinstva pobjegli u Tursku ili u kakvu drugu zemlju, da se mogu slobodno u otačestvo vratiti”. Takođe, Šćepan je naredio “ako je ko oteo tuđu ženu mora je povratiti, koji je odagnao svoju ženu, a oženio se drugom, mora je povratiti, a drugu ženu otpratiti".

NAJZAD, najvažnija odluka, koja do tada nije bila poznata u običajnom pravu Crne Gore, a koja je bila od posebnog značaja za stvarno zavođenje reda i mira, kaže da će “ubice biti kažnjene smrću, a ako ubica pobjegne onda njegovi rođaci moraju platiti deset dukata globe koji će se razdijeliti među glavarima”.  Kršenje napred navedenih odluka značilo je “kaznu i od boga i od zemaljskih vlasti”. Zemaljsku vlast predstavljao je Šćepan Mali, i njegove odluke u prvom periodu vladavine bezpogovorno su izvršavane.

Sprečavanje i suzbijanje krvne osvete bila je prvi uslov da bi se postigla sloga među plemenima. Zato je Šćepan Mali nemilosrdno postupao u umirivanju krvne osvete i znatan broj glavara iz raznih plemena platili su glavom, po “carevoj” presudi, kada nisu hteli da poslušaju njegov savet i njegova naređenja. Oko 90 smrtnih presuda on je izrekao zbog krvne osvete. Ništa manje takvih presuda nije bilo zbog raznih krađa i raznih međusobnih sporova. Takvim oštrim merama on je za sedam godina, koliko je upravljao u Crnoj Gori suzbio osvetu i krađu, što je stvorilo uslove za međuplemensku slogu i solidarnost.

Načelo “glava za glavu” on je sproveo u život. Tako je u maju 1768. naredio da se jedan bratoubica strelja i obesi na jedno drvo kao zastrušujući primer drugima. Dvojicu drugih ubica je zatvorio, osudio na novčanu kaznu od koje je pola zadržao za sebe, a pola dao onima koji su ih uhvatili.

PROTIV lopova je bio nemilosrdan. Koristio je fizičke kazne, ali i zatvor. U junu 1768, jednog lopova je prvo batinao, zatim obesio za noge, pa za ruke, na kraju oslobodio pošto je isplatio 40 cekina u korist pokradenog...Tim oštrim merama Šćepan je, kako je rečeno, suzbio krvnu osvetu i iskorenio krađu. Ostala je u narodu priča da je Šćepan, pored puta koji vodi za Kotor, ostavio 10 dukata i za duže vreme niko ih nije uzeo. 

Krvna osveta, kao kolektivni i individualni način suđenja, bila je rezultat nepostojanja države koje bi bila u stanju da obezbedi primenu zakona, pa se osveta tako javlja kao rezultat nemoći države. U vreme Šćepana Malog osveta je bila isključivi način sudskog postupanja, jer nije bilo ni zakona ni autoritativne sudske vlasti koja bi sprovodila u život svoje zakone...Uviđajući da krvna osveta dovodi do međuplemenskih i unutarplemenskih sukoba Šćepan Mali je mnogo učinio na njenom iskorenjivanju. Niko više nije smatrao, kao ranije, da treba sam da se sveti. Osveta se nije smela izvršiti u crkvi, manastiru ili drugim svetim mestima. Takođe, bila je zabranjena i na zajedničkim javnim dobrima.

ŠĆEPAN se uporno borio i protiv uobičajene prakse davanja utočišta (tzv. pravo utoke) ubicama van teritorije Crne Gore...Da bi eliminisao štetne posledice široko shvaćenog prava utoke, Šćepan Mali zabranjuje davanje utočišta, posebno ubicama koji dolaze izvan teritorije Crne Gore.

Za sprovođenje u život ovih mera Šćepan Mali je organizovao jedan naoružani odred koji je brojao od deset do pedeset ljudi.  U početku, taj odred je bio zamišljen kao zaštita njega lično, ali je kasnije postao glavno sredstvo usmereno protiv krvne osvete i krađe.

U tom periodu Šćepan Mali je bio jedini priznati autoritet vlasti u Crnoj Gori. Za narod, on je bio “car”, i ličnost koju je sam bog uputio. Zbog toga, Šćepanovim merama niko se nije protivio. Međutim, posle turskog napada, i njegovog kukavičkog ponašanja, njegov autoritet je doveden u pitanje. Od nekadašnjeg “mesije” i “cara” on ostaje i dalje  ličnost  koju su još poštovali, ali stvarnu vlast kao nekada nije više  imao i ona se  vremenom prenosila se na druge običajno-pravne ustanove koje su postojale u Crnoj Gori.

PRIZNATI VLADAR  

I PORED činjenice da je Šćepan Mali dugo vremena bio anatemisan i zapostavljen, ne može se sporiti da predstavlja krupnu ličnost u crnogorskoj istoriji druge polovine XVIII veka. To, što način na koji je došao na crnogorski “presto” nije bio uobičajen, kao “car samozvanac”, ni u najmanjoj meri ne umanjuje njegov značaj. Bio je priznati crnogorski vladar za koga su se interesovali evropski dvorovi, i značajan državnik koji je započeo političke, društvene i sudske reforme od odlučujućeg značaja za kasniji razvoj crnogorske države. Njegova pojava “ubrzala je proces stvaranja državne vlasti...

 SUTRA: ŠĆEPAN MALI RASPISUJE PRVI POPIS U CRNOJ GORI