FELJTON - SRPSKA OPOZICIJA TRAŽI FEDERALNU JUGOSLAVIJU: Republikanci su bolje od radikala shvatali složenu nacionalnu strukturu nove države

Uporedio je ovaj atentat sa ubistvom američkog predsednika Mekinlija koje je izvršio jedan austrougarski državljanin. Opisujući gubitke i žrtve srpskog naroda, izjavio je da je „njegovo srce slomljeno“. O sebi je govorio kao o večitom izgnaniku koji se kao mlad borio na strani Francuske Republike za demokratiju kakva postoji u slobodnim državama.

U svetskom ratu između „slobodnih“ i „neslobodnih“ sebe je video kao „krunisanog predsednika republike“, tvrdeći da mu je ta činjenica bila milija od same krune, zato što je bio kralj jednog slobodnog naroda, jedini koga je narod izabrao. 

Ako je Jaša Prodanović odranije bio republikanac, pa je kao takav delovao u Srpskoj radikalnoj stranci i tokom prve decenije 20. veka, Ljubomir Stojanović je, prema sopstvenim rečima, republikanac postao upravo tokom poslednjih godina Prvog svetskog rata.  Posebno je na njega uticao ratni ishod. Tada su prestale da postoje velike monarhije i carevine. Uspostavljanje drugog oblika vladavine u velikoj većini novostvorenih evropskih država navelo ga je na pomisao da je nastupila jedna sasvim nova epoha – „era republika”. Zato se Stojanović i izjasnio kako bi nova jugoslovenska država trebalo da bude uređena kao federacija. Saveznu državu činile bi republike pošto se, kako je tvrdio „...samo u republici može razviti prava demokratija”. U ovoj promeni ne samo da nije video pretnju dotadašnjim državnim i demokratskim dostignućima već je bio uveren da bi Srbi tako „ne samo učvrstili... državnu zajednicu s Hrvatima i Slovencima, nego je eventualno i proširili”.

NESUMLjIVO da ovaj predvodnik samostalca nije postao republikanac odjednom i na prečac. Deo razloga izneo je u jednoj raspravi sa Veselinom Vukićevićem. Pored iskustava svetskog rata i međunarodnih okolnosti, i na Stojanovića je uticalo sve samovlasnije držanje regenta Aleksandra Karađorđevića. I u njegovom slučaju jedna od prekretnica bio je ishod Solunskog procesa.

Stojanović i njegovi istomišljenici su, nesumnjivo bolje i preciznije od radikalskih političara, primećivali složenu nacionalnu strukturu nove države. Srbi, Hrvati i Slovenci od dolaska u „ove krajeve ne samo da nikad nisu bili svi u jednoj državi, nego ni sami Srbi nisu nikad svi bili ujedinjeni u jednu državu”.  Tokom vekova odvojenog života, lišeni država i samostalnog razvoja, uspostavili su „pod uticajem raznih vera i raznih kultura različan narodni mentalitet”. Ta činjenica, kao ni postojeće tradicije i aspiracije nisu smele biti ignorisane prilikom državnog ujedinjenja, a posebno postojeća „svest o njegovoj individualnosti, posebnoj kulturi, književnosti“.  Uočavao je i značaj uticaja različitih veroispovesti u novoj jugoslovenskoj državi, koji je u to vreme često doživljavan kao nedovoljno važan.  Konačno, Država Slovenaca, Hrvata i Srba, koja je osnovana na kraju rata – potrajavši od 29. oktobra do 1. decembra 1918. godine, uprkos simpatijama, nepriznata od strane Antante – bila je po obliku vlade republika.   Stojanović je, međutim, gajio doktrinarski optimizam. Trebalo je samo „smisliti državno uređenje... u kojem valja ozbiljno voditi računa o osećajima” jugoslovenskih naroda, a „praktično” treba izbeći sve što je moglo biti sporno. Tako bi bilo moguće „postići da u njemu budu potpuno zadovoljni... i Srbi i Hrvati i Slovenci”. U novostvorenoj saveznoj državi sa Srbijom oni bi trebalo da „osete da su zaista svoji gospodari, a ne da su jednu upravu zamenili drugom.” 

POJEDINI autori nalazili su da je uticaj hrvatskih političara na srpsku opoziciju u vreme jugoslovenskog ujedinjenja imao poseban značaj pri formiranju republikanske ideologije i kasnije stranke. Izvesno je da kraj rata Srbija dočekala višestruko politički podeljena. Ogrnomne žrtve imale su izvanredan uticaj, a ratno jedinstvo izuzetnu političku cenu. Zato nije nimalo čudno što je jedan od prvaka posleratne Jugoslovenske republikanske stranke bio upravo Vojislav Veljković, liberal koji je za vreme okupacije ostao u Beogradu i čak bio na čelu gradskog odbora koji je formalno pomagao Austrijancima, mada je ostao lišen značajnije vlasti.  Republikanski pogledi bili su bliski samostalskim i socijaldemokratskim političarima. Ipak, izvesno jedinstvo dela srpskih i hrvatskih političara iz vremena pregovora na Ženevskoj konferenciju (od 6. do 9. novembra 1918) nestalo je, kako je primetio Aleksandar Lukić, u prvim posleratnim godinama.  Budući da je celokupno „hrvatsko državno pravo“, kako je bilo viđeno i definisano tokom 19. veka, počivalo na sporazumima sa habsburškim monarsima, nije čudno što nacionalna emancipacija ovog naroda tokom 19. veka nije insistirala na promeni oblika vladavine. Stjepan Radić je, sve do krize austrougarske države i rata, zastupao koncept njenog pretvaranja u parlamentarnu monarhiju.  Pojedini autori će, tek u naše vreme, pokušati da utemelje republikanizam Hrvatske pučke seljačke stranke na široj ideološkoj osnovi od otpora stvaranju unitarne jugoslovenske monarhije.  Slično je bilo i sa duboko antisrpskim pripadnicima Hrvatske stranke prava i posebno sa podržavaocima Čiste stranke prava – frankovcima.  Snažna socijalna crta svakog masovnog političkog pokreta nakon Prvog svetskog rata, te razlike između do tada obespravljenih seljačkih mnoštava i političke elite, učinili su da hrvatski nacionalni pokret, u vreme proglašenja i formiranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, nema dovoljnu političku profilisanost da bi na samom početku delovanja u novim uslovima imao većeg uspeha.  Hrvatsko društvo trebalo je tek da se integriše i to će se dogoditi u povoljnim okolnostima između 1919. i 1939. godine.

UVOĐENjE  republike, ni u to nemirno vreme, nije bilo jednostavan proces, posebno u slučaju nasleđa i problema kakve su imale balkanske monarhije. Nakon proboja Solunskog fronta i brzog prodora savezničkih snaga na sever, pobunila se bugarska vojska u oblasti grada Radomira na istoku ove države.  Ustanici su dobili podršku uticajnog Bugarskog narodnog zemljoradničkog saveza i njegovog harizmatičnog vođe Aleksandra Stambolijskog.

Proglašena je republika koja će ostati upamćena kao Radomirska. Ipak, koliko god poražena bila bugarska vojska i podeljeno tamošnje društvo, niti su zemljoradnici mogli da uspostave zajednički front sa vrlo radikalnim socijaldemokratama, niti su stranke ratne koalicije u Bugarskoj bile toliko slabe i nepopularne da bi se lako odrekle vlasti. Monarhističke trupe na čelu sa generalom Protogerovim porazile su ustanike nakon što su ovi uspeli da prodru u prestonicu Sofiju. Ubijeno je oko 2.000, a zarobljeno 3.000 vojnika. Stambolijski je opet morao da pobegne, da bi u sasvim izmenjenim okolnostima pobedio na izborima sledeće 1919. godine, a 1920. uspeo da preuzme punu vlast. Zakratko, budući da je juna 1923. svrgnut i brutalno ubijen. Republika više nije proglašavana.

AMERIKA KAO UZOR

DVE države koje su 1918. stupile na svetsku političku pozornicu – reč je o Sjedinjenim Američkim Državama i Sovjetskom Savezu – bile su republike. Ljubomir Stojanović uzor za nastajuću jugoslovensku federativnu republiku video je u državnom uređenju Sjedinjnih Država. Te stavove izlagao je kako u svojoj političkoj delatosti i spisima koje je objavio tih godina, tako i u prepisci. Njegovo mišljenje delili su pojedini opozicionari i intelektualci.

SUTRA: OSNIVANjE PRVE SRPSKE REPUBLIKANSKE STRANKE