FELJTON - NACIONALNE ELITE POSTAJU GENERATOR REPUBLIKANIZMA: Polit-Desančić se zalagao za federaciju slobodnih država na Balkanu

Modeli koji su predlagani bili su različiti, ali je svaka misao o kompromisu nametala stvaranje federacije ili konfederacije država i uređenje koje teško da bi moglo biti nazvano monarhijsko. Pojedini autori smatrali su da uticaj revolucionarne 1848. u habsburškim zemljama nije zamro čak ni u jeku decenije poznate kao Bahov apsolutizam.

Događaji koji su usledili Krimskom ratu (1853-1856) i Pariskom miru (1856) uzbudili su duhove u Italiji i na Balkanu. Samo tri godine kasnije doći će do ujedinjenja Italije i stvaranja Rumunije. Uprkos strogoj cenzuri, Mihailo Polit-Desančić, jedan od srpskih vođa u Južnoj Ugarskoj, objavio je u listu „Srpski dnevnik“ nekoliko članaka posvećenih Istočnom pitanju.

Polit-Desančić je zastupao pretvaranje Osmanskog carstva u federaciju slobodnih država. Carigrad je video kao jedan međunarodni grad koji bi zajedno sa moreuzima bio na raspolaganju svim članicama savezne države. Tokom šezdesetih godina 19. veka isti autor je, oslobođen stega apsolutističke cenzure, u jednim bečkim novinama izneo znatno radikalniju koncepciju.  Panslavizam je video kao slovensku federaciju, nikako kao proširenu rusku državu. Pozivajući se na nekakve istorijske tekovine, tvrdio je da bi tako "svakom plemenu" bio osiguran "razvijeni narodni život". Federaciju je smatrao kao najbolje rešenje za svaku državu ili oblast u kojoj je živelo više naroda, bilo da je reč o Balkanu ili Istočnoj Evropi.

POLIT - Desančića je Skerlić smatrao za najznačajnijeg i najranijeg autora koji se među Srbima zanimao za federalizam ističući "konfederativnu i republikansku Švajcarsku kao ideal balkanskim narodima".  Jedna od Polit-Desančićevih teza glasila je da se ujedinjenje „može izvesti samo na narodnostima i kroz narodnosti Turske, tako da se one i realno afirmišu kao samostalni organizmi... narodnosti Turske prestanu da budu smatrane za objekte posebnih interesa i teritorijalnih širenja pojedinih evropskih država, već da ih se prepisati njima samima, ili da se čak i potpomogne njihovo državno izgrađivanje“.  Umesto beskrajnog nadmetanja među Velikim silama, neutaživom imperijalnom stremljenju ili zastarelim pokušajima da budu stvorene u istoriji efemerne velike države kakva je bila Simeonova Bugarska ili Dušanovo Carstvo, trebalo je stvoriti jednu neutralnu zajednicu. Kad je reč o različitim balkanskim ili istočnoevropskim narodima, to bi bila konfederacija, a Južni Sloveni bi se uključili u jednu federativnu državu. Dosledni Polit-Desančić tražio je i za južnoslovensku saveznu državu izlaz na Egejsko more ali Solun. Multietnički grad tog vremena ne bi postao deo države čiji su narodi za njim težili od doseljavanja, već bi i ovaj grad postao "slobodan". Autor ne razmatra sudbinu habsburških zemalja, ali nema dileme da bi članice buduće federacije bile Bugarska,  Srbija i, nakon podele zemalja na reci Vrbasu, verovatno i Hrvatska. Crna Gora bi bila uključena u Srbiju. Federacija bi imala jedinstvenu skupštinu i vladu, kao i pokrajinske sabore. Svakako zbog cenzure, Polit-Desančić ne predstavlja ni oblik vlade u saveznoj državi, ali da ne bude zabune i rasprave oko toga koliko ima federativnih monarhija, on te 1862. godine kao uzor ističe Švajcarsku. Nova federacija bi na evropskom istoku imala onu ulogu koju "demokratska i republikanska" Švajcarska igra na zapadu. ( Veliki broj autora veruje da je  studija o „Istočnom pitanju i Balkanskoj federaciji“ Polit-Desančića predastavljala i najraniji predlog za rešavanje Istočnog pitanja u okvirima jedne federacije, odnosno konfederacije ravnopravnih naroda i njihovih država.)

POČETKOM 1860. godine, otvoreno je u srpskoj i ruskoj javnosti pitanje kulturne percepcije i implementacije napretka i modernizacije. „Poslanica Srbima“ iz Moskve bila je tekst poznatog slovenofila, pesnika Alekseja Stepanoviča Homjakova koji je podržalo još nekoliko poznatih ruskih intelektualaca. Ovaj tekst objavljen je u Lajpcigu na četiri jezika (ruskom, srpskom, nemačkom i francuskom). U ovom tekstu slavenofili su, istina, preporučivali Srbiji da se modernizuje, ali ne i da time, sledujući zapadnim obrascima, napusti svoju duhovnost i kulturu. Time bi se, tvrdili su, privremeni napredak pretvorio u veliko nazadovanje. Ovaj tekst naišao je na podeljene reakcije. Dok su ga ruski opozicionari, na čelu sa Černiševskim, ocenili kao ruski paternalizam, Srbi su se podelili: Đuro Daničić i tada mladi Stojan Novaković kritikovali i odbacivali poslanicu, liberal Jovan Ilić ih je zbog toga napadao.

Milorad Ekmečić („ Stvaranje Jugoslavije“, Drugi tom) je čak verovao da je sukob između kneza Mihaila i liberala nastao na kneževoj bojazni da bi ruski slavenofili u Srbiji mogli stvoriti opozicioni pokret. Ekmečić je primetio da je Srbija konceptom nacionalnog programa Ilije Garašanina, te reformama jezika koje su bile u toku, u suštini prihvatila zapadne modele modernizacije. Za njega su program stvaranja ujedinjene države i program unutrašnje modernizacije i reformi bili u to vreme nerazdvojivi...

KADA je Kneževina Srbija 1839. počela da organizovano i redovno šalje studente na školovanje u inostranstvo, Švajcarska nije bila među državama u koje su odlazili malobrojni srpski blagodejanci. (Od 1839. do 1855. oko pedeset studenata bilo je na školovanju u inostranstvu.)  Kao što smo videli, još 1848. srpski studenti u inostranstvu bili su malobrojni i još u manjem broju politički organizovani i angažovani.  Tek 1863, godinu dana nakon što je objavljen Polit-Desančićev tekst u kome je republikanska Švajcarska prepoznata kao državni ideal za Srbe i ostale balkanske narode, prvi srpski student upisao se na jedan švajcarski univerzitet.    

Godinu dana pre revolucionarne 1848. i kratkog građanskog rata koji je potresao Švajcarsku, u alpsku republiku uputila su se trojica srpskih studenata. Ljubomir Nenadović, Dimitrije Matić  i Rajko Jovanović odlučili su da tokom letnjeg raspusta pođu sa nemačkih univerziteta koje su pohađali na put po Švajcarskoj. Nameravali su da je propešače. Privlačile su ih i ustanove ove male države, tako drugačije od njenih evropskih suseda. Dimitrije Matić je obilazio sudove i posećivao zatvore. Obišao je nekoliko kantona („malih republika“, kako ih je nazvao) i u svom dnevniku je zapisao da je postao „republikanac za skoro dva meseca“.

Da podsetimo Ljubomir Nenadović (1826-1895), sin porte Matije Nenadovića,  je bio književnik, ministar prosvete, diplomata i akademik. Bio je. Jedan od prvih Srba školovanih na stranim univerzitetima. Pokretač novina „Šumadinka“. Dimitrije Matić (1821-1884) je bio ugledan pisac i u svoje doba poznat kao putnik, bio je doktor filozofije. U politici je  vršio  dužnosti ministra prosvete, pravde, zastupnika ministra inostranih dela i predsednik Skupštine. Predsednik Društva srpske slovesnosti, član Kasacionog suda, profesor Liceja. Prevodilac filozofskih i pedagoških dela. Srpskoj javnosti predstavio je dela Marka Aurelija.) Njihov treći sapitnik Rajko Jovanović  studirao je Pravni fakultet u Berlinu.

NEPROVERENE NOVE TEORIJE

VLADIMIR Ćorović je  u „Istoriji Jugoslavije“,  povodom novih političkih ideja, koje su i Srbiju donosili studenti povratnici, pisao: „Mladi, tek izašli iz škole, često skorojevići, sa glavama punim još neproverenih teorija, sa atavizmima naše rase koja se brzo odlučuje za akciju, bez političkog iskustva, nasrtljivi, oni unose zabunu (...) Ili, kakvu političku zrelost da očekujete od tih ljudi koji u ondašnjoj Srbiji, sa turskim pašom u Beogradu (...) propovedaju republikansku federaciju balkanskih naroda – po tipu Švajcarske!“

SUTRA: POLITIČKI UTICAJI NA SRBE U ŠVAJCARSKOJ