FELJTON - AUSTRIJSKO–OSMANSKI RAT PRATILO STRADANJE SRBA: Srbi su pomagali ratne napore Beča, bilo kao njegovi vojnici, bilo kao ustanici

Od prve bitke 5. avgusta 1716. kod Petrovaradina, preko osvaja­nja Temišvara i Banata (1716), Beograda (1717) i prodora u Šumadiju (1717-1718) Srbi su pomagali ratne napore Beča, bilo kao njegovi vojnici (gra­ničari), bilo kao ustanici na prostoru centralnog Balkana i snabdevači trupa. Sukob su pratila nova srpska stradanja - Osmanlije su posle poraza kod Petrovaradina iz osve­te spalili Veliku Remetu i Krušedol, a zbog upada u Srem tokom zime 1716/1717. nevolje su imali i njegovi stanovnici i manastirska bratstva. U jed­nom takvom osmanskom napadu na Irig, januara 1717. poginuo je kapetan Adam Monasterlija, sin podvojvode Jovana. Stanov­ništvo se pred vojskama skla­njalo u zbegove, a posle vraća­lo na zgarišta svojih kuća.

Rat je završen Požare­vačkim mirom 21. juna 1718. Princip uti possidentis koji je prihvaćen tokom mirovnih pregovora značio je da svako zadržava onu teritoriju koju je u tom trenutku držao u ru­kama.

Nova granica je tako pored celog Banata i dela Srema, koji je posle Karlovačkog mi­ra ostao u osmanskim rukama, Habzburškoj monarhiji obez­bedila Malu Vlašku (do reke Olte/Alute), deo bosanske Po­savine i Semberije sa Bijelji­nom i Srbiju čija je granica tada povučena od ušća Timo­ka u Dunav, zatim Timokom do Zaječara, pa prema Boru, jugozapadno do Stalaća, uz Za­padnu Moravu ka Čačku. Oda­tle je granica pratila reku Kamenicu do njenog izvora na Divčibarama, zatim planin­skim vencem išla ka Krup­nju, i onda izbijala na Drinu iznad Lešnice. Po ugovoru je dogovoreno da se prekinu svi pogranični sukobi, a caru je priznato pravo intervencije u korist katoličkih redova u Jerusalimu. Porta je jemči­la sigurnost trgovine i da će povući mađarske emigrante sa granice. Dogovorena je ko­misija za konačno utvrđivanje granice na terenu i razmena zarobljenika. Mir je potpisan na dvadeset godina. Do kraja go­dine utvrđena je precizna gra­nica, a hajduci, koji su dizali ustanak na Kosovu i Metohiji i u Staroj Srbiji većinom su se preko osmanske teritorije probili do Habzburške mo­narhije i u njoj se nastanili.

JOŠ tokom rata episkopi koji su zatečeni na osvojenom prostoru - temišvarski Joa­nikije Vladisavljević (1713- 1727), vršačko-karansebeški Mojsije Stanojević (1713- 1724), beogradski Mojsije Pe­trović (1713-1730) i valjevski Dositej Nikolić (1715-1738) pomagali su hrišćansku vojsku, što im je garantovalo i ostanak na episkopskim katedrama .

Karlovački ar­hiepiskop je smatrao da pro­širenje držav­nih granica na račun teritori­ja na kojima su živeli pravo­slavci (Srbi i Rumuni) znači i proširenje njegove duhovne jurisdikcije, čemu se nisu protivili ni pomenuti epi­skopi, sa koji­ma se Vikentije Popović redov­no dopisivao. Krajem rata su se ujedinili interes dvora da ne proširuje uticaj ugarskih institucija na tek osvojen prostor i beogradskog mitro­polita Mojsija Petrovića da bude potvrđen za arhiepiskopa Srpske pravoslavne crkve u oblastima koje su 1718. pri­pale Habzburškoj monarhiji. Njegovu molbu su podržali predstavnici iz Srbije mada oni nisu razlikovali počasnu titulu mitropolit beograd­ski, koju je imao Petrović i (arhiepiskop i) mitropolit karlovački koju je nosio Popo­vić. Njima su one zvučale isto, iako je razlika bila velika. Dok je kod Mojsija Petrovića reč mitropolit bila titula časti jer se nalazio na drev­noj katedri u Beogradu, dotle je reč mitropolit kod Viken­tija Popovića označavala po­glavara pravoslavne crkve u Habzburškoj monarhiji. Popo­vić je za razliku od Petrovića imao na prvom mestu važniju titulu kojom su ga oslovljava­li u Monarhiji - arhiepiskop, posle koje je u titulisanju do­davano i mitropolit. On je bio poglavar crkve koja se sastoja­la u to vreme od osam eparhija, dok je Mojsije Petrović bio dijecezan jedne.

U TRADICIJI Srpske cr­kve nije postojala praksa da neko, osim pećkog patrijarha, nosi titulu arhiepiskopa. U početku su zato pećki patri­jarsi titulisali poglavare crkve u Monarhiji kao prvo­načalne mitropolite, čime su naglašavali njihov značaj u odnosu na sve druge koji su u Patrijaršiji imali titulu mitropolita, pa i beograd­skog Mojsija Petrovića. Od Požarevačkog mira počeli su patrijarsi u Peći da karlo­vačke prvojerarhe titulišu kao arhiepiskope. Po tada­šnjoj hijerarhiji dijecezana Pećke patrijaršije iza pa­trijarha dolazio bi na prvom mestu karlovački arhiepi­skop, pa onda ostale vladike po vremenu svoje hirotonije, s tim što su trojica među njima, samokovski, dabrobo­sanski i cetinjski bili, kao i karlovački, egzarsi pećkog trona i oni bi bili istaknuti pre ostalih vladika, ali po­sle karlovačkog arhiepisko­pa. Terminološka zbrka sa kojom su se sreli Srbi bila je još teža za razumevanje dvor­skim krugovima u Beču.

Kada je arhiepiskop Viken­tije saznao da se mitropolit Mojsije obratio preko Evge­nija Savojskog caru, tražeći potvrdu za poglavara pravo­slavne crkve na teritoriji koja je stečena Požarevačkim mirom, sazvao je Sabor u Kar­lovcima. Na njemu je prisu­stvovao i valjevski vladika Dositej Nikolić, svakako jer je bio naklonjen rešenju u ko­jem ne bi bila stvarana nova crkvena oblast, nego svi bi­li potčinjeni karlovačkom arhiepiskopu.

Sabor se pozi­vao na Privilegije u kojima je navedeno da može postoja­ti samo jedan arhiepiskop, ali Beč ovo nije zanimalo i car je doneo odluku u skladu sa svojom poli- tikom prema ugarskim staležima i insti­tucijama. Pošto je Karlo VI bio rezervisan prema zahte­vima Ugarske da njoj podredi novoosvojenu teritoriju, Ba­nat i Srbiju je organizovao tako da su one postale posebne upravne oblasti nad kojima su ingerenciju delili Dvorska komora i Dvorski ratni savet. U skladu sa tim nije želeo ni proširenje jurisdikcije karlovačkog arhiepiskopa, čija se crkva nalazila u ugarskom delu Monarhije, jer bi se tako proširila i nadležnost ugarskih institucija.

CAR Karlo VI je potvrdio Mojsija Petrovića preko Dvorskog ratnog saveta 10. septembra za arhiepiskopa i mitropolita u Kraljevini Sr­biji, a potom 8. oktobra 1718. za arhiepiskopa i mitropoli­ta Srbije i donjeg Srema. Tada mu je podređen formalno i valjevski episkop Dositej Ni­kolić. U tom trenutku izvan vlasti i karlovačkog, i beo- gradskog arhiepiskopa bila su dvojica vladika u Banatu. Zato je Vikentije Popović 1719. i 1720. tražio da se oni podrede njegovoj jurisdikciji, ali car kao što nije želeo da ugarske institucije i preten­zije proširi u Srbiji, to nije želeo ni u Banatu. U skladu sa tom politikom je 21. novem­bra 1720. podredio banatske eparhije Beogradskoj arhie­piskopiji i mitropoliji. U dogmatskim pitanjima duhov­na vlast Mojsija Petrovića je proširena i nad Malom Vla­škom (Oltenijom) čije su di­jecezane do 1739. hirotonisa­li beogradski arhiepiskopi, ali ovaj deo nije bio u sastavu Beogradske arhiepiskopije.

PROBLEMI PATRIJARHA

TOKOM promena koje je car Kar­lo VI preko Dvorskog ratnog sa­veta vršio izostala je reakcija pećkog patrijarha, mada se ona, s obzirom da se radilo o delu Patrijaršije, mogla očekivati. Patrijarh Mojsije je u to vreme imao puno problema, čak je 1718. privremeno bio zbačen sa trona, a kada se na njega vratio trebalo mu je vremena da pono­vo učvrsti svoju poziciju i nije imao mogućnosti da se upliće u probleme crkve u Habzburškoj monarhiji.

SUTRA: POTVRDA O UJEDINjENjU NA KARLOVAČKOM SABORU