FELJTON - ŠTETA I REPARACIJE IZ PRVOG SVETSKOG RATA: Kraljevina Srbija izgubila je 28 odsto stanovništva

Metodološki problem je to što kod gubitaka u Drugom svetskom ratu nije vršen popis po republikama Jugoslavije (a ako je i vršen nije javno objavljen), tako da se može samo procenjivati. Pošto su najveće ratne operacije i materijalna razaranja bila u Srbiji i BiH, odnosno u srpskim sredinama u NDH, razumno je pretpostaviti da je najveća šteta naneta srpskom narodu.

Prema zvaničnim podacima u Prvom svetskom ratu je poginulo ili od njegovih posledica umrlo 1.248.136 stanovnika Kraljevine Srbije ili 28% ukupnog broja. U ratu je poginulo ili umrlo i 286.753 pripadnika srpskog naroda iz Austrougarske. U Kraljevini Crnoj Gori stradalo je oko 50.000 stanovnika ili 19% ukupnog broja. Postoje nedoumice oko tačnog broja srpskih žrtava u ovom ratu. Razlika između statistike i procena sadržana je u nepoznavanju broja žrtava među srpskim dezerterima i zarobljenicima 1915-1916, kao i što broj stradalog srpskog stanovništva, posebno u vreme Topličkog ustanka, nije popisan.

Nemačka, Austrougarska i Bugarska su se 1916. nagodile kako će tokom rata upravljati Srbijom. Nemačka nije htela da ima svoju okupacionu zonu, ali je u okvirima bugarske okupirane teritorije dobila „etapnu zonu” za održavanje komunikacija sa svojom 11. armijom koja je zauzela položaj na grčkoj granici ispred Soluna,  na sektoru Đevđelije . Nemci su preuzeli glavne saobraćajnice (pre svega železničku prugu Smederevo-Niš-Skoplje-Veles-grčka granica), najvažnije rudnike i fabriku oružja u Kragujevcu (Nemaci je napustili čim su iz fabrike odnete mašine). Rudnik bakra u Boru pretvoren je u nemačko vlasništvo (Borski rudnici su pripali konzorcijumu pod vođstvom Disconto Gesselaschaft - DG), s tim da je Austrougarskoj ustupljen deo iskopa, a Nemačka je uzela i eksploatisala rudnike uglja (Aleksinac, Dobru, Rtanj, Senjske rudnike, Dobru vodu...).

AUSTROUGARSKA je dekretom od 4. 5.1916. preuzela najveća industrijska preduzeća, trgovine i banke pod upravu vojnih vlasti koje su postavili nova rukovodstva iz redova predstavnika austrijskog i mađarskog kapitala. Od stanovništva su brojna dobra oduzimana konfiskacijama i rekvizicijama (u Monarhiju je do sredine 1918. odvezeno - pored onoga što je služilo izdržavanju austrougarskog vojnog guvernmana - još oko 170.000 goveda, 190.000 ovaca i 50.000 svinja), a uvedeni su i visoki porezi (do sredine 1918. samo kroz neposredni porez uzeto je 61,7 miliona kruna).

Versajskim mirovnim ugovorom od 28.6.1919. (čl. 232) priznato je Kraljevini Srbiji (odnosno Kraljevini Srba Hrvata i Slovenaca - SHS, koja je stvorena od pobedničke Srbije i bivših delova pobeđene Austrougarske i koja je u postupku pregovora i naplate reparacija zastupala Kraljevinu Srbiju), kao i ostalim državama pobednicama u ratu, pravo na naknadu ratne štete za pretrpljenje materijalne gubitke u ratu sa Nemačkom i njenim saveznicama. U ugovoru o miru sa Austrijom (Sen-Žermenski ugovor, 10. 9. 1919), sa Mađarskom (Trijanonski ugovor, 4. 6. 1920) i Bugarskom (Nejski ugovor, 27. 11. 1919) utvrđeni su osnovni principi isplate štete i obaveza države SHS u vezi sa preuzimanjem jednog dela predratnih dugova Austrougarske. Sistemom kompanzacije ujedno su se trebala likvidirati potraživanja Kraljevine Srbije i obaveze države SHS.

Međunarodna komisija za reparacije ustanovljena Versajskim mirovnim ugovorom trebalo je da utvrdi visinu i način isplate štete od pobeđenih zemalja. Međutim, odmah na početku izbile su nesuglasice po pitanju raspodele reparacija. Posle prvih neuspelih pregovora, održana je konferencija u banji Spa (5-16.7.1920.) na kojoj je utvrđen pojedinačni procentualni udeo savezničkih država u reparacijama. Srbiji, Grčkoj i Rumuniji dodeljeno je ukupno 6,5% primanja od nemačkih reparacija i 60% od polovine reparacionih primanja od Austrije, Mađarske i Bugarske. Visina ukupne odštete koju su saveznici trebalo da prime utvrđena je na 132 milijarde zlatnih maraka, od čega se 120 milijardi odnosilo na štete koje je pričinila Nemačka, a 12 milijardi na štete učinjene od strane njenih saveznika.

PO PROCENTU utvrđenom na konferenciji u banji Spa, država SHS imala je da primi na ime reparacija ukupno 7,2 milijarde zlatnih maraka. Međutim, ova suma je naknadno reducirana smanjenjem procentualnog učešća na 5% nemačkih plaćanja (na bazi posebnog sporazuma), umesto 6,5% koliko je određeno ukupno za Srbiju, Grčku i Rumuniju i 10% plaćanja od drugih pobeđenih zemalja. Pravo države SHS na 5% od svih plaćanja Nemačke na račun reparacija potvrđeno je kasnije Londonskim sporazumom 1929. (tzv. Jangov plan) koji je revizijom Dozovog plana iz 1924. trebalo konačno da reši pitanje nemačkih reparacija.

Na osnovu Jangovog plana Srbiji bi posle naplate reparacija i plaćanja ratnih dugova trebalo da ostane iznos od 2.671.819.954 nemačkih zlatnih maraka za naknadu ratne štete. Naime, Srbija je verovala da će njeni predratni i ratni dugova na kraju biti kompenzirani ratnim reparacijama, pošto je Srbija svoje ukupno ratno zaduženje (62.850.000 američkih dolara, 25.591.428 britanskih funti sterlinga i 1.023 miliona francuskih franaka) i predratno zaduženje (953,3 miliona francuskih franaka) unela u novostvorenu državu posle Prvog svetskog rata - Kraljevinu SHS. Sa druge strane, nova država je takođe dobila i deo tereta dugova pokrajina bivše Austrougarske monarhije koje su ušle u sastav SHS.

PRAVO na reparacije priznato mirovnim ugovorom nije moglo da se potpuno ostvari ni od Austrije, Mađarske i Bugarske, jer su se i ove zemlje posle rata nalazile u nepovoljnom finansijskom položaju. Austrija je pored novčanih obaveza trebalo da isporuči određeni broj stoke na ime restitucije, ali su naknadno ove obaveze smanjene i rokovi prolongirani. Bugarska je svoje novčane obaveze na račun reparacije isplaćivala dugoročnim otplatama, a isporuke uglja i restitucije stoke na osnovu Neiskog ugovora vršile su se u predviđenim rokovima. Mađarska je na osnovu Trijanonskog ugovora do avgusta 1923. g. izvršila potpunu restituciju stoke, dok su isporuke uglja bile donekle smanjivane, a novčane obaveze reducirane i odlagane do poboljšanja privredne situacije u ovoj zemlji.

Primljene reparacije od Nemačke i njenih saveznika pokrivale su samo deo materijalne štete koju je pretrpila Srbija za vreme Prvog svetskog rata, a pravo na naknadu štete imali su samo građani kraljevine Srbije i Crne Gore, odnosno njihove razne ustanove i lokalne jedinice (opštine, srezovi i okruzi). Isplatu naknade štete vršila je država i u tu svrhu donet je poseban propis (Uredba o naknadi štete prouzrokovane ratom 1914-1918. od 30. 6.1920), po kojoj su prvenstvo naknade imala privatna lica, preduzeća i društva, a ostatak je pripadao državi za naknadu pretrpljene štete.

SUTRA: BESPOŠTEDNA PLjAČKA PRIRODNIH BOGATSTAVA