FELJTON - SRPKINJA BILA VLASNICA ZAGREBA: Srbi, uz sve muke koje su ih snalazile, uspevali su da sačuvaju jezik i ćirilično pismo
PADOM despotovine Đurđa Brankovića (1459) okolnosti su se bitno izmenile, usledila je bežanija u ugarske zemlje. Nema, naravno, pouzdanih podataka o brojnosti stanovništva u tim seobama. Procene se kreću da je bilo zahvaćeno skoro dvesta hiljada ljudi. Istoričar Sima Ćirković je jedan od onih koji je te brojke dovodio u pitanje, smatrao ih je uveličanim. Tragove koje su Srbi iz tih vremena ostavili, od Srema, Banata, Slavonije, gornje Hrvatske, zasad su još neizbrisivi. Tako na početku 16. veka imamo geografske karte na kojima su oblasti – Srem i Slavonija na zapadu i Banat na istoku – označene imenom Rascia – Raška ili Rašani. O masovnosti i uticaju Srba u ovim krajevima ostali su da svedoče, do naših dana, i hrvatski etnici sa korenom „Srb”. Tako se, u „Leksikonu prezimena Socijalističke Republike Hrvatske” (Zagreb, 1976) beleže i ovi oblici: Srb, Srbaček, Srbalj, Srbanić, Srbelj, Srbić, Srbijan, Srblić, Srbljanović, Srbljinović... Tu je i etnik Rašan koji se nalazi u prostoru bjelovarskih, đurđevačkih, koprivničkih sela... U Slavoniji je opstao i etnik Rac koji potiče iz mađarskog izgovora pojma Rašanin.
Vuk Grgurović - Branković / Foto "Vikipedija"
Brisanje ovih etnika je u toku, ali tu je istorija da ih sačuva? Ovi Srbi, uz sve muke koje su ih snalazile, uspevali su da sačuvaju jezik i ćirilično pismo. Ostavili su kao svedok i najstariju rukopisnu knjigu u Hrvatskoj, zapis iz „Varaždinskog praksapostola”.
UDAJA Katarine Branković – Kantakuzin (1418-1490) za grofa Ulriha Celjskog, kada je začeto i prvo značajno srpsko-hrvatsko „prožimanje”. Udala se Katarina 1433. kad je imala svega 15 godina. Bila je, kažu, lepotica, ali i ćerka glasovitog srpskog despota Đurđa i majke sa pedigreom vizantijske princeze. Njen izabranik nosio je zvučnu titulu, koju su podupirali bogatstvo i uticaj u vlasti. Nije ih, međutim, i sreća pratila: troje dece, dva sina i ćerka, koje su izrodili već u detinjstvu, umrli su, a tragično je okončao i sam grof, ubijen je u Beogradu 1456. godine, prilikom porodične razmirice sa Hunjadijevima. Katarina je nasledila deo muževljevog ogromnog imetka, dobila posede u Slovačkoj i Hrvatskoj. Tako su Katarini, recimo, pripali i gradovi Zagreb (Gradec) i Varaždin. Ona je njima vladala nekoliko godina, „odlučno, ali neuspešno”, udovička imovina postala je brzo i komšijska. Takva, kakva je bila, Katarina je započela srpsko-hrvatsko „prožimanje”.
VUK Grgurović – Branković (1438-1485) moćniji i glasovitiji od Katarine. Ugari su mu priznali nasledno despotstvo, još više ga uvažavali kao ratnika. Ostao je nepobediv gotovo u svim bitkama u kojima je učestvovao sa svojih hiljadu neustrašivih konjanika. Ušao je i opstao u narodnoj pesmi pod imenom – Zmaja Ognjenog Vuka i postao hrvatski zet. Mogao je Vuk da bira i odabrao je za ženu jednu Barbaru (Frankopan), vrlo bogatu, upravljala je gradovima i sa sto sela između Siska i Gradiške. U jednom trenutku, kad je bilo stani-pani, kad su navalili Turci, tu je bio zet. Vuk je, sa svojima, ušao u odlučujuću bitku, koja je vođena 1483. kod današnjeg Novograda i odlučujuće doprineo da Hrvati pobede. Nagrađen je, opevan u pesmi – „Ban Zrinjanin i despot Vuk”. (Nije, naravno, stigao da bude i četnik).
Drago Roksandić je istoričar iz našeg vremena i pitanju Srba u Ugarskoj tokom 15. veka posvetio se naučno i iskreno, pa se u tom pogledu razlikovao od mnogih hrvatskih prethodnih i sadašnjih istoričara. On konstatuje da su Srbi – vojnici, gde ih je bilo najviše, masovno stradali na brojnim ratištima, najviše protiv turske sile koja je bila u usponu. Kad su Turci osvojili i Beograd 1521. godine, ratoborni elan im je znatno opao. Sa padom Beograda, najviše je stradao Srem u kome je bila i najveća koncentracija Srba. Taj prostor je potpuno opustošen i iseljen. San Srba koji ih nije napuštao celu polovinu 15. i prve decenije 16. veka o obnovi Despotovine (a posle i Dušanovog carstva), bio je raspršen. Beograd je bio od strateškog značaja, ali još više od simboličke važnosti.
JOŠ jedan hrvatski istoričar, Vjekoslav Klajić (1848-1929), bavio se ovim temama. Detaljno je opisao bitku kod Novograda i zasluge despota Vuka. On je pronašao i jedan italijanski izveštaj u kome se govorilo o brojnosti mornarice na Savi i Dunavu u kojoj su najbrojniji bili Srbi. Ta mornarica je brojala 364 lađe, među njima i velike galije s topovima i motorima. Na njima je bilo i 2600 mornara-šajkaša, te 10.000 vojnika. Mornaricu su, kaže se, sačinjavali doseljeni Srbi. Šajkaši su imali godišnju platu po dve-tri forinte na godinu dana i pride – besplatno so i sukno od koga su šili odeću. Ta primanja nisu bila redovna, kasnilo se po dve godine. Tako je bilo i pred osvajanje Beograda (1521), kada su šajkaši sa svojim lađama krenuli uz Dunav i stigli do Budima. Primio ih je i kralj lično koji ih je uputio kod državnog blagajnika, a ovaj – vratio kralju.
Razočarani, šajkaši su se vratili u Beograd, ali su svoju aktivnost zamrzli. Njihovo držanje omogućilo je Turcima da preko Save zauzmu Srem, a onda sa savske strane i da osvoje Beograd. Padom Beograda bila je najavljena i crna sudbina Ugarske. To se potvrdilo bitkom koja se odigrala u Mohačkom polju, avgusta 1526. i posle koje su Ugari ostali bez vojske, ali i kralja.
SRBI su postali veće osvetničke žrtve i od samih Ugara. U iščekivanju da Bog preuzme stvari u svoje ruke, da svet smakne, na teren je istrčao jedan Srbin, Jovan Nenad (1492-1527), rešen i da u procesu „smicanja” utvrdi srpsku poziciju. Svojom četom, sa kojom se zatekao pored Tise i Sente, Jovan je napao Turke koji su se posle mohačke pobede predali meraku. Jovanova četa brzo se uvećavala, do brigade i onda i do divizije. Posle svega mesec dana, u Bačkoj i delovima Srema i Banata, nije više bilo nijednog Turčina...
I onda je Jovan proglasio – Srpsko carstvo! Potom, kakav je red, njegovi su ga proglasili srpskim carem. Za glavni grad carevine bila je određena Subotica, a formirane su najvažnije institucije carstva.
Šta se sve događa u razbucanoj Ugarskoj, zabrinule su se i evropske monarhije. Mediji su javljali da se u njoj pojavio i – Crni Čovek, vanzemaljac!
A taj „Crni” bio je Jovan Nenad. Evropa se dala u poteru za Crnim Čovekom!
Dok je Jovan tražio saveznika, pored Boga, svi su i sa svih strana na njega pucali. I, jedan kuršum je zaista stigao Jovana, u blizini Segedina. Bio je smrtonosan. Bilo je to avgusta 1527. godine. Izdahnuo je Jovan, a sa njim i Srpsko carstvo.
JOVANOVA MISAO JE POBEDILA
KO JE BIO taj (drugi) srpski car? Jovan se predstavljao daljim potomkom srpskog vladara i vizantijske princeze. Iz njegovog okruženja su stizali glasovi da vodi poreklo od Crnojevića koji su dospeli u južni Banat. Najviše ga je doživljavalo svojim, poniklim iz naroda poput Karađorđa. Jovan se oglasio tonom i ritmom jednog doba izlomljenih linija i pravaca. Istoričari, uglavnom, namenjuju Jovanu epizodnu ulogu u ugarsko-srpskoj drami. Njihovi spisi ga i pored toga ne mogu mimoići. Jovan je doživeo da mu u Subotici, njegovoj prestonici, podignu spomenik koji još opstaje i na kome je uklesano: „Tvoja misao je pobedila”. Jovanova Bačka (Vojvodina) nije opstala kao carstvo, ali je postala regija sa srpskom većinom. Koliko je i Jovanov duh tome doprineo?
SUTRA: GINULI ZA TUĐE INTERESE