FELJTON - PRVI SRPSKI KNJIŽEVNIK: Kratki Karejski tipik od samo dva lista je monah Sava sastavio 1199. posle smrti svoga oca

A pošto se u ovom spisu detaljno razmatra njegova obimna diplomatska aktivnost na međunarodnom planu, preostaje i da se iznese i nešto o karakteristikama njegovih pismenih delatnosti koje mu daju oreol prvog srpskog književnog stvaraoca.

Pismena delatnost Svetog Save se sastoji iz osam sačuvanih spisa, Koji su: Karejski tipik, Hilandarski tipik, Studenički tipik, Žitije Svetog Simeona, Služba Svetom Simeonu, Zakonopravilo (znano i kao Krmčija ili Nomokanon), Pismo studeničkom igumanu Spiridonu i Uputstvo za čitanje psaltira.

STRIKTNO sudeći ni jedno od tih dela nije pisano sa nekom specifično književnom namerom ili ciljem, a u mnogima od njih je najveći deo teksta negde adekvatan i dobar a negde i prilično nespretan i rogobatan srpski prevod od nekog već postojećeg rukopisa tog tipa pisanog na grčkom jeziku. Pošto je monah Sava u prevođenju tih spisa nešto radio sam a i u dobrom delu tih poslova koristio prevodilačke sposobnosti drugih atoskih monaha koji su mu pomagali, prilično je teško prosuditi gde su te prevodilačke slabosti rezultat njegovih ograničenosti u znanju grčkog jezika, a gde su to pogreške njegovih pomagača.

Kratki Karejski tipik od samo dva lista je atoski monah Sava sastavio 1199. godine posle smrti svoga oca, Stefana Nemanje, tada monaha Simeona u manastiru Hilandaru na Svetoj Gori. Pošto pisac tog spisa svugde u njemu govori u prvom licu, jasno je da ga je pisao sam monah Sava.

SEM važnosti činjenice da je to prvi Savin rad koji imamo (a i prvi rad tog tipa u našoj književnosti iz Nemanjićskog doba) ovaj spis ne sadrži u sebi i nekih književno vrednih osobenosti i lepote. Interesantno je da pisac tog tiwpika svugde u njemu o sebi govori sa uniženjem i izrazitom monaškom skromnošću, a na kraju se potpisuje sa ’’od svih poslednji, Sava grešni,’’ uz dodatak znaka krsta.

Hilandarski tipik (druga polovina 1199. godine) je Savin srpski prevod prvog dela grčkog tipika tada postojećeg manastira Bogorodice Evergetide u Konstantinopolju, gde je Sava odsedao kad god je trebalo da se pojavi u romejskoj prestonici povodom uspostave srpskog manastira Hilandara, jer su njegov otac i on tada bili među najizdašnijim njegovim ktitorima. Taj deo govori o organizaciji Bogorodičinog manastira, što je tada Savi zbog Hilandara i bilo potrebno. Drugi i mnogo veći deo tog tipika (dugačak oko četiri stotine stranica), zvani sinaksar, on nije upotrebio, nego je napravio prevod mnogo kraćeg sinaksara koji je izgleda našao negde drugde, najverovatnije u pravilima neke od tadašnjih jerusalimskih crkava.

HILANDARSKI tipik se sastoji od 43 poglavlja. Uvod je prilično emotivno sastavljen, sadrži izvesne misaono poetske intonacije, zanimljive i u književnom smislu. Posebno su upečatljive reference o nosiocima izvorne tradicije monaštva, koji su za pisca ’’bosonogi i preblaženi oci naši, svemiru svetila, zemaljski anđeli, nebeski ljudi.’’

Pored uvoda, izvesne književne vradnosti imaju i sledeća dva poglavlja u kojim Sava produhovljeno govori o glavnom ktitoru Hilandara, njegovom ocu, Stefanu Nemanji.

U Savinom prevodu ostatka grčkog tipika ima nekih odstupanja o originalnog teksta, kao, na primer, u odredbama o ženama kaluđericama, jer mu to u Hilandaru nije bilo potrebno, ali ima i drugih grešaka koje pokazuju da je prevodilac ponegde imao problema sa tečnim znanjem grčkog jezika. No, moguće je i da su i tu donekle krivi i kasniji prepisivači tog Savinog prevoda.

IAKO je Hilandarski tipik otpočet još za života glavnog ktitora te svetinje, monaha Simeona (Stefana Nemanje), ima u njemu podataka koji su kasnije uneti, pošto se na dva mesta u tekstu pominje njegova smrt, kao i smrt njegove supruge Ane kao monahinje Anastasije (za koju ne znamo kada je umrla). Isto tako kasnije je umetnuto i pominjanje karejske Isposnice, koju je Sava kupio u upravnom mestu Svete Gore tek posle očeve smrti.

Drugo i treće poglavlje tog spisa su sigurno napisani posle Nemanjine sahrane, jer su posvećene njemu kao glavnom manastirskom ktitoru i ukratko govore o događajima u njegovom životu od njegovog dolaska na Atos do smrti. Kao i u Karejskom tipiku, Sava i u ovom spisu svugde govori u svoje ime, što se vidi i u naslovu tog dela, gde sebe opet pominje kao ’’ja, grešni i smerni monah Sava.’’

Hilandarski tipik nije sačuvan u svom originalu, već u više prepisa, od kojih je najstariji jedan iz početka XIII veka koji se sada čuva u manastiru Hilandaru.

STUDENIČKI tipik, sastavljen oko 1207. – 1208. godine je u suštini kopija Hilandarskog tipika sa izvesnimnim izmenama da se prilagodi geografski drugačijim mestu i različitim društvenim okolnostima nove lokacije. U dvanaestom poglavlju, na primer, u hilandarskom originalu piše da je manastir nezavistan od svetogorskog prota, a u stude-ničkoj verziji je to zamenjeno da se istakne da je on pod zaštitom ’’velikog kralja koji vlada ovom zemljom.’’ I dok Hilandarski tipik propisuje da igumana te bogomolje bira manastirska bratija, Studenički to preinačuje propisom da njega biraju igumani svih ostalih srpskih manastira, zajedno sa raškim episkopom i srpskim kraljem. Pošto Studeničkom tipiku nedostaju početna tri poglavlja, pretpostavlja se da su prvo i drugo Savin spis Nemanjinog Žitija, a treće tekst Nemanjine povelje manastiru Studenici.

Žitije Svetog Simeona (1208) sa kojim Studenički tipik počinje, je za nas najvažniji Savin spis, jer je ono prvo u kasnijoj bogatoj tradiciji književnog izraza u žanru starih srpskih životopisa, koji ukrašavaju istoriju srpske kulture. No i ono je relativno kratko, jer se prostire na samo tabak i po pisanog teksta a vremenski pokriva jedino monaško-svetiteljski delić života velikog srpskog župana Stefana Nemanje, kada je on već bio samo monah Simeon. Sava je svoju priču o ocu vispreno ubacio u taj deo tipika gde je u grčkim primercima takvih spisa bilo mesto za uvodnu biografsku belešku o glavnom manastirskom ktitoru.

ISPRAVLjENA NEPRAVDA

KNEZ Mihailo Obrenović doneo zakon 13. januara 1841. godine, po kome je Savindan od tada zvanično slavljen u Srbiji na dan 14. januara svake godine kao srpska školska slava, što je trajalo sve do 1946. godine, kada je konačno ugašena Kraljevina Jugoslavija i zamenjena socijalističkom republikom kojoj su jugoslovenski komunisti prekinuli sa proslavama bilo čega iz srpske istorije. I ta nepravda je konačno ispravljena 1993 godine kada je Savindan ponovno postao zvanično ’’školsko toržestvo’’ u Srbiji.

SUTRA: PRVI USTAV NACIONALNE CRKVE