FELJTON - IDEJE O IZGRADNJI SRPSKE DRŽAVE: Duhovna i politička obnova počela je pre Karađorđevog ustanka

Takav je bio predlog grofa Valdemara Šmetaua, austrijskog oficira, koji će u danskoj vojsci postati general, francuskom ministru spoljnih poslova Verženu, da se obnovi srpska država i pretvori u uporište turske vojne moći na Balkanu, sa njim kao knezom budući da je, tobože, bio neposredan potomak kneza Lazara Hrebeljanovića (1774). Srpski oficir David Nerandžić, koji će u ruskoj vojski stići do generalskog čina, knezu Potemkinu preporučivao se za vladara obnovljene "Ilirije i drugih zemalja sve do Crnog Mora", sa središtem u Crnoj Gori (1785. i 1788). Crnom Gorom, oko koje bi se okupile ostale srpske zemlje, hteo je da vlada i pustolov Dimitrije Vujić, "knez od Ilirije", koji je svoje planove nudio na najrazličitijim adresama, od francuskih emigranata u Koblencu, preko Beča i Petrograda, do Carigrada.

U krugu srpskog građanstva i plemstva oko Save Tekelije, u južnoj Ugarskoj, raspravljalo se o ustanku Srba i obnovi srpske države sa središtem u Srbiji. U tome su, oko 1802, sa Tekelijom razgovarali Dositej Obradović, bivši frajkor Petar Novaković Čardaklija i obrazovani pravnik Teodor Filipović.

VEĆI značaj imali su planovi starešina srpskog naroda, najviših jerarha Srpske crkve, mitropolita cetinjskog Petra I i mitropolita karlovačkog Stefana Stratimirovića. Sa igumanom manastira Pive Arsenijem Gagovićem oni su, kako se smatra, u određenoj vrsti dogovora radili na planovima obnove ujedinjene srpske države. Svoj plan stvaranja "Ilirske kraljevine", vladika Petar je sastavio uz pomoć hercegovačkog i bosanskog mitropolita, da bi ga preko poverljivih igumana poslao ruskom dvoru i Svetom sinodu (1798). Arhimandrit Arsenije Gagović je, pošto je u Petrograd stigao u tobožnjoj misiji prikupljanja pomoći, u ime hercegovačkog mitropolita, tajnom savetniku Dimitriju Pavloviču Tatiščevu predlagao stvaranje "Sloveno-srpskog carstva", koje bi bilo primljeno pod skiptar ruskog cara ili pod krunu nekog ruskog velikog kneza (1803).

Slične predloge, ali mnogo razvijenije, ruskom caru Aleksandru I uputio je, poverljivim putem, mitropolit Stefan Stratimirović (1804). Njegova "Sloveno-Srpska država" trebalo je da se sastoji iz zemalja u kojima je, kako je pisao, živelo stanovništvo "roda i jezika Sloveno-Srpskog". One su se prostirale od granice Vlaške do Skadra u Albaniji, od Save i Une do Jadranskog mora, na obe obale Dunava, u Slavoniji, Hrvatskoj, Dalmaciji i Primorju.

SAMOSTALNOST ove srpske države, koja bi podrazumevala pokroviteljstvo Rusije i plaćanje poreza Turskoj, trebalo je da bude uspostavljena po ugledu na Dubrovnik, Jonska ostrva, Vlašku i Moldaviju. Sloveno-Srpskom državom vladao bi jedan od ruskih velikih knezova ili neki od njihovih protestantskih, nemačkih srodnika, čiji bi bar potomci vremenom primili pravoslavnu veru.

Mitropolit je bio izričito protiv postavljanja rimokatoličkih vladara na presto ove države, jer bi oni, kako je tvrdio, bili neprijatelji pravoslavlja. Mitropolit Stratimirović nije preterivao u svojim ujediniteljskim ambicijama. U tadašnjoj slavistici i lingvistici štokavski jezik, kojim se govorilo u ovim zemljama, smatran je srpskim. Pri tome, vodeći slavisti Jozef Dobrovski i Jernej Kopitar nazivali su katoličke štokavce "Slavosrbima", a ostale "Srbima". Stratimirovićev plan je, naprotiv, odavao utisak promišljenosti i taktičnosti. Bavio se čak i pitanjem teritorijalnih nadoknada za Velike sile koje bi od stvaranja Sloveno-Srpske države mogle da imaju štete. Austriji bi, u zamenu za Boku, deo Dalmacije i Srem, pripala "turska Hrvatska", i vlaške zemlje do reke Olte, dok bi Rusija Turskoj garantovala bezbednost, pa i proširenje granica u Aziji.

MITROPOLIT i poglavar svih Srba u Habzburškoj monarhiji, visoki zvaničnik kome je bio otvoren put do cara i najviših dvorskih krugova, zalagao se, potajno, za okretanje Rusima. U vreme ustanka, on će u isto vreme biti savetnik bečkog dvora za pitanja ustaničke Srbije, ali i nezvanični spoljnopolitički savetnik Karađorđa i srpskih vojvoda.

Slično je prošao i Dositej Obradović, prijatelj mitropolita Stefana Stratimirovića, nekadašnji jozefinista i oduševljeni sledbenik Josifa II. Promena vladarske ličnosti, međutim, izmenila je klimu u državi. Umesto Josifa II, saveznika Rusije u ratovima protiv Turske, pristalice umerenog prosvetiteljstva i verske trpeljivosti, na bečkom prestolu se našao Franc II (od 1806. Franc I) (1792-1835), konzervativni rimokatolik i lojalni sused Osmanlija. Vekovno iskustvo Srba iz južne Ugarske sa Rimokatoličkom crkvom bilo je više nego rečito. Osim toga, u njima se, posle 1804, sukobila lojalnost prema uređenoj, ali tuđoj državi, u kojoj su živeli kao u pribežištu, sa vernošću svome narodu i državi koju je on upravo tada, u mukama, stvarao. I Dositej će, po prelasku u Srbiju (1806), savetovati Karađorđa da se okrene Rusiji.

SRBI u Pašaluku iznova su ginuli u neuspelim spahijskim naporima da se oslobode dahija (1802). Naredne 1803. godine, ponajviše u valjevskoj nahiji i Šumadiji, pod vođstvom Alekse Nenadovića i Đorđa Petrovića, zvanog Karađorđe, pripremali su se za ustanak. U saglasnosti sa njima, u Crnoj Gori, Hercegovini i Dalmaciji na tome je radio i cetinjski vladika Petar I. Karađorđe, u čijoj su ličnosti bili spojeni frajkor, hajduk i trgovac, odlikovao se smelošću i ratničkim iskustvom, ali i poznanstvima sa zemunskim trgovcima preko kojih se moglo doći do naoružanja, municije i hrane.

Oborknez Aleksa Nenadović je, uprkos razočaranju u Austriju, zadržao veze sa krajiškim oficirima. Jedno njegovo presretnuto pismo, upućeno kapetanu Jozefu Miteseru u Zemun, bilo je konačan dokaz za dahije o tome šta se sprema. Potom su krenuli u preventivnu seču srpskih knezova, u kojoj će izgubiti glave najuglednije narodne starešine, među kojima će biti i Aleksa Nenadović. Srbi su se, da bi sačuvali živote, okupili na zboru u Orašcu, proglasili Karađorđa za vođu i započeli ustanak. Uglavnom je prihvaćeno da se to dogodilo 14. februara 1804.godine.

ZAKLETVA NA KRSTU U ORAŠCU

USTANICI su se u Orašcu zakleli na krstu bukovičkog prote Atanasija Antonijevića. Crkvene starešine stradale su i u seči knezova, i bile među najznačajnijim vođama Prvog srpskog ustanka. Prota Mateja Nenadović, sin Alekse Nenadovića, bio je najistaknutiji Karađorđev diplomata, koji je svojom ličnošću spajao dve epohe u istoriji srpske diplomatije. Bio je, u isto vreme, sveštenik, diplomata, zakonodavac i ratni komandant. Zajedno sa njim, kao zakonodavci i diplomate isticali su se i arhimandrit manastira Rače Hadži Melentije Stefanović, arhimandrit manastira Vraćevšnice i potonji šabački vladika Melentije Nikšić, arhimandrit Kalenića Samuilo Jakovljević. Sveštenik i vojvoda Luka Lazarević bio je najistaknutiji predstavnik onog dela sveštenstva koji se, uprkos prekorima mitropolita Stefana Stratimirovića, isticao u bojevima.

SUTRA: STAREŠINE ZADRUGA DIŽU USTANAK