FELJTON - NOVA SAMOSVEST SRPSKOG NARODA: Od doba Šćepana Malog Petrograd nije verovao Crnogorcima

Zajedno sa Turcima koji su ostali lojalni sultanu i paši, oni su, u bici kod Kolara, 1. i 2. avgusta 1793, sprečili janičare da se vrate u Beograd. Vični oružju i ratovanju, otada su bili pašina lična pratnja i stalna posada u beogradskoj tvrđavi.

Fermanima iz 1793. i 1794. godine Srbi su stekli široku samoupravu koja je, kako je primećeno, umnogome podsećala na program tronoškog arhimandrita Stevana Jovanovića iz 1791, ali i na autonomiju egejskih Arhipelaških ostrva i Peloponeza. U zamenu za obavezu odbrane Beograda od janičara, potvrđeno im je pravo da sami biraju knežinske oborknezove i seoske knezove, koji će ih zastupati pred Turcima. Poreske obaveze Srba bile su smanjene i unapred utvrđene. Dozvoljeno im je da slobodno podižu i obnavljaju svoje crkve, dok je Turcima zabranjeno da zalaze u srpska mesta i da se tamo nastanjuju.
SA ZAOŠTRAVANjEM sukoba između Porte i janičara, koji su se od 1794. okupljali oko moćnog vidinskog odmetnika Osmana Pazvanoglua, povlastice Srba biće proširivane. Od 1796. godine dvanaest oborknezova u dvanaest nahija Smederevskog sandžaka sami su prikupljali poreze i predavali ih Turcima. Izabrali su čak i vrhovnog kneza, ćuprijskog oborkneza Petra, ali su Turci izbegli da ga potvrde. Naredne godine ustrojena je srpska narodna vojska od čak 15.000-16.000 ljudi, pod komandom srpskih starešina i vrhovnog zapovednika Stanka Arambašića.

Poslednja decenija 18. veka bila je svuda obeležena novom samosvešću i uspesima Srba. U bitkama na Martinićima i Krusima, iste 1796. godine, Crnogorci i Brđani su, pod komandom mitropolita Petra I Petrovića (1784-1830) i guvernadura Jovana Radonjića, potukli skadarskog Mahmud-pašu Bušatliju i njegovu glavu, kao trofej, odneli u Cetinjski manastir. Nezavisnost Crne Gore, iako formalno nepotvrđena, bila je opipljiva stvarnost. Vladika Petar I, potonji Sveti Petar Cetinjski, uspostaviće prve organe vlasti i državne ustanove u Crnoj Gori. U isto vreme, ovim bitkama objavljeno je sjedinjenje Crne Gore i Brda.

OD DOBA Šćepana Malog Petrograd nije verovao Crnogorcima. Svi pokušaji mitropolita Petra I da se vrati pod zaštitu Rusije bili su bezuspešni. Nisu uspeli ni pokušaji da se Crna Gora približi Beču. Guvernadur Radonjić, u stalnom sukobu oko vlasti sa vladikama Savom i Petrom I, uspeo je, međutim, da stekne naklonost Austrije. U Crnu Goru su stigli izaslanici ove dve sile tek kada ju je trebalo podići na oružje za vreme rata 1787-1792. godine. Uprkos otporu vladike, tada je preovladao uticaj Austrije i guvernadura. Napadi na Spuž i Žabljak iz 1788. neslavno su se, međutim, završili. Svištovskim mirom stečena je samo amnestija. Martinići i Krusi su, zato, iznova ohrabrili Crnogorce i obnovili ugled vladike i guvernadura.

Napad Napoleona Bonaparte na Egipat 1798. godine iz osnova je promenio odnose snaga.

Idući tragom Starog režima, i revolucionarna Francuska nastojala je da udruži Tursku, Poljsku i Švedsku u otporu prema Rusiji, ali i da u Egiptu stekne svoje levantsko uporište. Poljsku su, međutim, Rusija, Pruska i Austrija 1795. godine izbrisale sa mape Evrope. U ratovima 1787-1792. već se potvrdilo da bi Turska mogla da bude njihov sledeći plen. Austrija i Pruska od početka revolucionarnih ratova (1792) bile su glavne protivnice Francuske, ali se Napoleon brzo prilagodio njihovoj politici rasparčavanja i podela teritorija na Istoku. Pošto je na bojnom polju potukao Austrijance i izbacio ih iz Italije, mirom potpisanim u Kampoformiju (1797), ukinuo je Mletačku republiku, da bi njene istarske, dalmatinske i bokokotorske posede predao Habzburgovcima. Bio je to konačni kraj nekada moćne Venecije.

POSLE Poljske, još jedna bivša sila otišla je u istoriju. Brzo će se ispostaviti da je potiskivanje Austrije iz Italije i njeno usmeravanje ka Balkanu i jugoistoku bilo dugoročna, strateška politika zapadnih sila, sa glavnim ciljem sprečavanja ruskog prodora u jugoistočnu Evropu.

Kampoformijskim mirom Napoleon je, međutim, za Francusku zadržao mletačka Jonska ostrva, Prevezu i još tri epirska grada na obali. Francuski uticaj odatle se širio u dubinu Turske, pri čemu su na pobunu podsticani Grci, Ali-paša Janjinski, albanski odmetnik koji je vladao Epirom i Tesalijom, pa i Pazvanoglu.

Glavni cilj Napoleonovog napada na Egipat bio je prekid trgovačkih veza Britanije sa Istokom i Indijom i ustoličenje Francuske kao najveće sile na Levantu. Zvanično, Napoleon je branio vlast sultana od egipatskih, mamelučkih odmetnika. Englezi i Rusi su, međutim, ohrabrili Selima III da sa njima sklopi savez i da Francuskoj objavi rat.

Kada je Bonaparta krenuo iz Egipta dalje, ka Siriji, tamo je morao da se bori sa udruženim snagama Osmanlija i Engleza (1799). U isto vreme, Jonska ostrva preotela mu je udružena rusko-turska flota, dok je u njegove epirske posede ušao Ali-paša Janjinski (1799).

OKRETANjE ruskog cara Pavla I ka Francuskoj, Napoleonova pobeda kod Marenga nad Austrijancima (1800), mir u Linevilu sa Austrijom (1801) i sa Englezima u Amijenu (1802) učvrstili su, međutim, Napoleonov položaj. Sada već kao prvi konzul, sa Turskom je potpisao primirje (1801), potom i mirovni ugovor (1802), kojim se odrekao Egipta i Jonskih ostrva. Široka autonomija novoosnovane Republike sedam ujedinjenih Jonskih ostrva biće, pod sizsrsnstvom Turske i zaštitom Rusije, zajedio sa Arhipelagom, Vlaškom i Moldavijom, uzor za zahteve Srba posle 1804. godine.

Potreba Selima III da se odbrani od Francuske u Egiptu, ali i strah Pazvanoglua od Rusije, učinili su da dođe do međusobnog približavanja, do proglašenja ovog samozvanca za vidinskog pašu i čak do povlačenja odluke o proterivanju janičara iz Smederevskog sandžaka. Dok su se janičari vraćali, Srbi su sumnjičeni za saradnju sa Austrijom, zbog čega su glave izgubili Stanko Arambašić i iguman Stevan Jovanović. Bilo je optužbi i za saradnju sa grčkim pesnikom Rigom od Fere, koji je, u dosluhu sa Francuzima, krenuo u otadžbinu sa ciljem obnove Vizantijskog carstva, ali na republikanskim, francuskim načelima. Austrijanci su ga uhvatili i predali Turcima, koji će ga zadaviti u Beogradu 1798. godine.

SUTRA: Ideje o obnovi srpske države