FELJTON - DOLAZAK OBRAZOVANE MLADEŽI: Zajednica vere i zaveta prerasta u zajednicu jezika i porekla
SRPSKI narod u Austriji i Karlovačka mitropolija biće, tako, ojačani preduzimljivom ličnošću izbeglog patrijarha Arsenija IV Jovanovića Šakabente, koji je imao izoštrene i jasne pojmove o interesima i pravima srpskog naroda, što se videlo iz njegovog memoranduma bečkim vlastima, nastalog pre rata i seobe.
Patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta
U ovom memorandumu se tražilo stvaranje srpske države, vazalne prema Austriji, sa sopstvenom državnom upravom, vojskom i školstvom, samostalnom crkvom, oslobođene velikih poreskih dažbina. Trebalo je da obuhvati celu "Iliriju", sve zemlje u kojima je živeo "ilirsko-raški narod": "Srbiju, Albaniju, Bugarsku, Bosnu, Hercegovinu i druge provincije" .
Po prelasku iz Peći u Karlovce, patrijarh Arsenije IV podstakao je obnovu kultova srpskih svetitelja i zanimanje za nacionalnu prošlost, iz čega će nastati Žefarovićeva i Mesmerova Stematografija. Tu se naglašavalo da "pokrajine Ilirika pripadaju našoj srpskoj otadžbini", dok je Arsenije IV nazivan "patrijarhom Ilirika". Ovo delo, posebno predstava cara Dušana okruženog grbovima ilirskih zemalja, biće pravi "ideološki priručnik patrijarha u Sremskim Karlovcima", kako to kaže Dejan Medaković.
Stematografija će, iako ju je carska cenzura prvobitno bila odobrila, u vreme Prvog srpskog ustanka biti zabranjena i uništavana.
POSLEDICE seoba Arsenija III i Arsenija IV po Srpsku crkvu bile su nemerljive. Po odlasku Arsenija III Turci su, ne obazirući se na samoupravu Srpske crkve, za pećkog patrijarha imenovali Kalinika I. Srbi su tada imali dva patrijarha. Nastao je rascep Srpske crkve na dve polovine koje su se, posle Karlovačkog mira, našle u dve države.
CETINjE VERNO PEĆKOJ PATRIJARŠIJI
U CRNOJ Gori je pod vladikama iz kuće Petrović, nastavljena stara crkvena politika Pećke patrijaršije. Danilov naslednik, vladika Sava Petrović (1735-1781) držao se Venecije, ali se energični vladika Vasilije Petrović (1750-1766), potiskujući Savu, okrenuo Rusiji. I vladika Sava je išao u Rusiju po pomoć i milostinju, ali su tri Vasilijeva putovanja u Petrograd, sa ciljem zadobijanja pokroviteljstva i materijalne pomoći, ostavila dubljeg traga. Tome je bila namenjena i njegova Istorija Crne Gore, objavljena u Rusiji (1754). Konačni cilj trebalo je da, prema njegovom planu iz 1763, bude ujedinjenje srpskih zemalja, pod zaštitom Rusije. Carska diplomatija bila je oprezna u diplomatskim pitanjima i izdašna u novcima i crkvenim darovima. Vladika Vasilije je, međutim, održavao kontakte i sa Venecijom i pokušavao da ponudama privuče Austriju.
Uprkos namerama bečkih vlasti da ih sasvim razdvoje, Karlovačka mitropolija će, iako kanonski autonomna, ostati u sastavu Pećke patrijaršije. Kada posle pobune i seobe Arsenija IV Turci budu počeli da na tron u Peći postavljaju Grke, veze će biti prekidane, da bi se obnavljale onda kada Srbi budu zauzimali to mesto. Pećka patrijaršija ipak je izgubila poverenje Turaka, pa će Grci i srpske eparhije popuniti svojim vladikama. Takav položaj Srba u Osmanskom carstvu i pritisak grčke jerarhije dovešće, na kraju, do ukidanja Pećke patrijaršije 1766. godine.
Pećka patrijaršija tako je prestala da bude nosilac srpske spoljne politike. U 19. vek njene eparhije će ući bez jedinstvene uprave, u okvirima pokrajinskih crkava, pod različitim državnim vlastima. Ideje i tradicije očuvanja predanja, oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda, nastaviće, međutim, da pokreću spoljnu politiku obnovljenih srpskih država.
RUSKI uticaj na Srbe u Austriji učvršćen je proruskom kulturnom politikom Srpske crkve, nastalom u otporu prema unijaćenju: usvajanjem ruskoslovenskog za jezik liturgije i kulture, prihvatanjem ruskih knjiga i učitelja. Takvo raspoloženje Srba potvrđeno je masovnim seobama u Rusiju. U najvećim iseljeničkim talasima, 1751-1752, u Maloj Rusiji nastale su Nova Serbija i Slavenoserbija. Srpskim Krajišnicima, sviklim da ginu za austrijske careve širom evropskih ratišta, u pravoslavnoj, postpetrovskoj, meritokratskoj Rusiji, ukazivale su se mnogo veće, neslućene mogućnosti, pa i, u Austriji nedostižni, generalski činovi.
U gotovo isto vreme kada je u Osmanskom carstvu ukinuta Pećka patrijaršija, u Habzburškoj monarhiji je potčinjena Karlovačka mitropolija. Sveobuhvatnim, uglavnom prisilnim reformama srpskog duhovnog života, podržavljenim školama i cenzurom štampe, od 1769. do 1779. administracija austrijske carice Marije Terezije (1740-1780) uspeće da preusmeri Srbe od njihovih rusko-slovenskih uzora ka poželjnim, državnim, austrijsko-nemačkim modelima.
IDENTITETSKA politika Ilirske dvorske kancelarije, zadužene za srpske poslove, biće umnogome uspešna. Upravo tada ona je, pored ostalog, na silu pounijatila pravoslavni Žumberak. Uticaj Rusije ipak neće biti presečen. On se širio starim, crkvenim, ali i neočekivanim putevima, pored ostalog i kroz prosvetiteljski kult Petra Velikog.
Karlovačka mitropolija će, sa svojom srpskom crkvenom jerarhijom i opštim usponom rodoljublja u 18. veku, ostati važno srpsko duhovno i nacionalno uporište, pogotovo pod mitropolitima Pavlom Nenadovićem ili Stefanom Stratimirovićem.
Uporedo sa slabljenjem Srpske crkve u 18. veku, na tlu Austrije uzdizao se srpski građanski sloj. Grof Đorđe Branković, koji je 1688. godine austrijskom caru predlagao stvaranje srpske ilirske imperije, da bi ostatak života zbog toga proveo u zarobljeništvu, svojom pojavom i ambicijama pripadao je plemstvu, ali je najavio ulazak u istoriju obnovljene srpske svetovne elite. Njegovo suparništvo sa patrijarhom Arsenijem III oko svetovne vlasti nad Srbima nije bilo slučajno. Srpsko plemstvo, kao posledica namere Habzburške monarhije da integriše vodeće srpske slojeve javilo se krajem 17. i početkom 18. veka, ali se brzo pretapalo u Mađare i Nemce i nije imalo značajniji uticaj na srpsku istoriju. Trgovci i zanatlije, dobrim delom potekli od prognanika iz Stare Srbije, imaće sjajniju budućnost.
IZ HERCEGOVAČKOG trgovačkog sloja potekao je grof Sava Vladislavić, diplomata Petra Velikog, najzaslužniji za povlačenje granice između Rusije i Kine i za obaveštavanje ruskog dvora i javnosti o Srbima i Južnim Slovenima. I kao visoki carski činovnik bavio se unosnim trgovačkim poslovima. Uočeno je da se srpski trgovci, pa i zanatlije, pojavljuju u presudnim istorijskim događajima već u doba Kandijskog rata. Uspon srpskih trgovaca u 18. veku bio je samo deo "osvajačkog puta balkanskog pravoslavnog trgovca" koji se tada, prema istraživanjima Trajana Stojanovića, posredujući u razmeni dobara između Osmanskog carstva, srednje i istočne Evrope, kretao širokim područjima od Levanta i južne Rusije do južne Italije i Nemačke.
Školske reforme Marije Terezije će, uz to, postepeno stvoriti novi sloj svetovno obrazovanih srpskih intelektualaca, sinova trgovaca, vojnika i sveštenika. Kako će pokazati primer Dositeja Obradovića, njihovo viđenje srpske spoljne politike ostaće, bar kada je reč o idealima oslobođenja i ujedinjenja, u tradicijama Pećke patrijaršije.
Poslednje decenije 18. i prve decenije 19. veka doneće postepeno redefinisanje identiteta srpskog naroda, po ugledu na njihove prosvetiteljske i romantičarske zapadne uzore, iz zajednice vere i zaveta u zajednicu jezika i porekla.
SUTRA: Rusi ne veruju Šćepanu Malom