FELJTON - UČVRŠĆIVANJE VEZA SA RUSIJOM: Srpski sveštenici su doprinosili duhovnom životu Rusije

Tada je u Moskvu poslao vršačkog episkopa Atanasija sa, sudeći po oskudnim sačuvanim podacima, političkom misijom. Većina potonjih inicijativa Srpske crkve u Rusiji slediće obrazac tada postavljen. Njihov cilj bio je da uvuku ovu pravoslavnu carevinu, kao zaštitnicu istovernih Srba, u balkanska zbivanja, ali i da dobiju materijalnu pomoć za Patrijaršiju, izloženu pritiscima Turaka, Grka i rimokatolika.

Put ka Rusiji vodio je preko osmanskih autonomnih kneževina Vlaške, Moldavije i Erdelja, kao i poljsko--litvanske Male Rusije. Na ruskoj granici, i ponovo u samoj Moskvi, u Poslaničkoj kancelariji, preteči ruskog Ministarstva spoljnih poslova, srpske vladike i monasi detaljno su ispitivani o političkim vestima iz njihovih krajeva i zemalja kroz koje su na svom putu prolazili. Dešavalo se da su, zbog manjka obaveštenja datih carskim službenicima, bili vraćani sa granice, bez ikakve pomoći i milostinje.

MISIJE Srpske crkve od početka su bile povezane sa širenjem Rusije i njenog uticaja ka jugu i jugozapadu. Tu je ona odmeravala snage sa Poljsko-litvanskom državom, Krimskim Tatarima i Osmanskim carstvom. Srpski patrijarsi blisko su sarađivali sa crkvom u Maloj Rusiji i sa zaporoškim kozačkim hetmanima, koji su se tada okretali protiv poljsko-litvanskih vlasti i, kao i Srbi, pod rimokatoličkim pritiskom, sve češće za pomoć obraćali Rusiji. Samo dve godine posle posete episkopa Atanasija kijevskom mitropolitu Jovu Boreckom, ovaj će Rusiji uputiti molbu da pod svoje okrilje primi maloruski narod i zaporoške kozake (1624).

Episkopa vršačkog Atanasija primiće sam car Mihailo Romanov. Utisak da je srpski vladika bio u političkoj misiji pojačava činjenica da nije tražio niti dobio bilo kakvu materijalnu pomoć. Dve decenije kasnije, patrijarh Pajsije je mitropolita skopskog Simeona poslao u Moskvu upravo sa ciljem dobijanja stalne materijalne pomoći za Srpsku crkvu.

OPREZNU spoljnu politiku patrijarha Pajsija nastavio je Gavrilo (Rajić) (1648-1656).

Patrijaršija nije stala ni na jednu stranu u Kandijskom ratu Turske i Venecije (1645-1669), koji je pokrenuo mase srpskog stanovništva na Jadranu i u njegovom zaleđu.

Kandijski rat je, međutim, otvorio novi prostor za delovanje Rimske kurije na Balkanu.

Pod njenim pritiskom, uvek u materijalnoj iznudici, patrijarh Gavrilo je primao papske izaslanike vrlo blagonaklono, dok je, u isto vreme, učvršćivao veze sa Rusijom. Usred poodmaklih pregovora o uniji, napustio je Peć i pojavio se u Vlaškoj (1653). U misiji izmirenja između Vlaške i zaporoških kozaka, u koju ga je poslao vlaški vojvoda Matija Besarab, stigao je potom u Malu Rusiju, kod hetmana Bogdana Hmeljnickog. Odatle je, međutim, produžio ka Moskvi, noseći sa sobom i pismo Hmeljnickog upućeno ruskom patrijarhu. Protokoli moskovske Poslaničke kancelarije pokazuju da je patrijarh Gavrilo prethodno, iz Moldavije, preko trebinjskog mitropolita Arsenija, javio caru Alekseju I o poljskim pokušajima da postignu savez sa Turskom, ali i o zauzetosti turskih snaga na mletačkom ratištu. Isuviše upleten u složene diplomatske igre, mitropolit Arsenije će nedugo zatim biti zatvoren u jedan manastir, gde je i umro.

I PATRIJARH Gavrilo je prošao kroz procedure Poslaničke kancelarije, da bi ga u februaru 1655. primio car Aleksej I. Bio je to prvi susret između jednog ruskog cara i srpskog patrijarha. Iz sačuvanih fragmentarnih podataka istoričari su zaključili da je cilj njegove misije bila saradnja pravoslavnih naroda i zemalja (Srbija, Vlaška, Moldavija, Mala Rusija sa zaporoškim kozacima), pod okriljem Rusije. Upravo tada (1654), Hmeljnicki i njegove zaporoške zemlje priznale su vlast Rusije. U isto vreme, sa Poljskom je započet rat posle koga će leva obala Dnjepra i Kijev ostati u rukama Rusije (Primirje u Andrusovu 1667). Pregovori sa Srbima mogli su da znače pripremu za širenje uticaja na pravoslavne balkanske zemlje.

Patrijarh Gavrilo je, putujući u Rusiju, tvrdio da je njegov cilj bilo prikupljanje milostinje. Kada je stigao, rekao je da je "otišao iz svoje zemlje od nasilja nevernika".

Kao i njegovi prethodnici, težnje svoje crkve i svoje sopstvene predstavljao je kroz istoriju srpskih vladara i svetitelja.

U Moskvu je doneo, pored ostalih i Žitije i povjesti svjatih carej serbskih i patrijarhov.

Pored ostalog, pokušavao je da tu štampa i pravoslavne priručnike protiv "latinske jeresi". U nameri da u Rusiji ostane, međutim, svoju pratnju je vratio u Peć i poručio da se tamo bira novi patrijarh.

U jednom trenutku patrijarh Gavrilo je zastupao samog ruskog patrijarha Nikona i rukopolagao ruske sveštenike. Učestvovao je i na saboru 1655. godine, na kome su usvojene dalekosežne reforme ruskog crkvenog i duhovnog života. Već 1656. patrijarh Gavrilo je, međutim, odlučio, da se vrati u Srbiju. Slično patrijarhu Jovanu, i patrijarh Gavrilo će svoje učešće u nadmetanjima Velikih sila platiti glavom. Pod optužbama za saradnju sa Rusijom, zadavljen je 1659. u Brusi.

PRISNOŠĆU sa Rusijom patrijarh Maksim (1656-1672) je nastojao da ne izaziva neprijateljstvo Turaka. Zahvaljujući uspostavljenim vezama, međutim, srpske vladike i monasi nastavljali su da stižu u Moskvu. Vršačkog mitropolita Teodosija, koji je u Moskvu došao po milostinju, car Aleksej I je, pošto je 1667. godine svrgao Nikona, postavio za "mjestobljustitelja" ruskog patrijaršijskog trona. Kao potonji belgorodski i obojanski mitropolit, Teodosije će se pridružiti dugom nizu srpskih sveštenika koji su se vekovima nastanjivali u Rusiji, doprinosili tamošnjem duhovnom životu i bili postavljani na visoke položaje u ruskoj crkvenoj jerarhiji. Veze Srba sa Rusijom zato su bile dublje od realpolitičkih odnosa "malog naroda" sa jednom od Velikih sila.

Mitropolit erdeljski Sava Branković je 1668. primljen u audijenciju kod cara Alekseja I da bi mu izneo plan oslobođenja Srba i ostalih pravoslavnih balkanskih naroda. Bio je to prvi poznat, pisani plan oslobođenja koji su Srbi podneli na ruskom dvoru. Složenost Savinog položaja pokazivala je i činjenica da je u Moskvu stigao sa pismima preporuke erdeljskog kneza, poljskog kralja i kijevskog mitropolita, koji nisu znali za pravu prirodu njegove misije. Caru je predlagao da se, uz pomoć Rusije, na oružje zajedno podignu Srbi, Bugari i Rumuni. Tako je, neposredno posle primirja u Andrusovu, Rusija trebalo da nastavi svoj prodor ka jugozapadu. Vreme je potvrdilo vesti o okretanju kozaka Turcima, koje je mitropolit Sava saopštio caru Alekseju I. U Savinoj sviti tada se nalazio i njegov mlađi brat Đorđe, potonji srpski despot, koji će bratovljev plan uzeti za osnovu svog političkog programa.

SUTRA: Veliki uspon Austrije i Rusije