FELJTON - ŽIVOT NA KRVAVOJ GRANICI: Srbi su bili ubedljiva većina u dalmatinskom zaleđu

Podstaknuti patriotizmom italijanskih humanista, Dubrovčani su zagovarali "slovinsku", "ilirsku" ideju jedinstva celog slovenskog, verski raznolikog prostora u svom zaleđu. Slovene su smatrali autohtonim stanovništvom Balkana i neposrednim potomcima Ilira. Širi oblik "slovinstva" obuhvatao je sve Slovene, čak i u ruskim prostranstvima. Srpske tradicije Nemanjića, Kosova i ratova sa Turcima činile su središnju temu u delima najvećih dubrovačkih zagovornika "slovinstva" i "ilirizma", kakvi su bili Mavro Orbini ili Ivan Dživo Gundulić.

Ilirska ideja se javila i među pravoslavnim Srbima u Hercegovini krajem 16. veka, upravo u vremenu u kome je Rimska kurija radila na njihovom podizanju na ustanak protiv Osmanlija i pregovarala sa srpskim patrijarsima o uniji. Preko "Ilirskog grbovnika", nastalog u poslednjoj deceniji 16. veka, da bi jedan Dubrovčanin skromnog porekla, pomoću umnogome izmišljenih genealogija, dokazao na španskom dvoru svoje plemstvo, potvrđivano je plemićko poreklo "ilirskih" porodica sve do 20. veka. Autori ovog uticajnog dela pozivali su se na nekadašnje postojanje rimokatoličkog Ilirskog carstva, kojim su vladali Nemanjići, i koje je tobože obuhvatalo ne samo Srbiju, Primorje i Bosnu nego i Hrvatsku, Slavoniju, Dalmaciju, Makedoniju i Bugarsku.

U HABZBURŠKOJ monarhiji s kraja 17. i početka 18. veka "Ilirik" će za Srbe biti pojam pod kojim se podrazumevala celovitost srpskog duhovnog i političkog prostora. Patrijarh Arsenije III Čarnojević nosiće titulu "patrijarha celog Ilirika", dok će grof Đorđe Branković, nesuđeni srpski vladar, biti samoproglašeni "despot Ilirika". Leopold I će zato, umesto da prihvati Brankovićevu ponudu da bude sizeren srpskog Ilirika, u sastavu Habzburškog carstva, ovog zagovornika obnove srpske države do kraja života držati u zatočeništvu. Njegovi planovi sa "Ilirikom" očigledno se nisu poklapali sa srpskim željama. Ime "Ilir" će, od njegovog doba, biti korišćeno kao sinonim za "Srbin" i "Rac", da bi u drugoj polovini 18. veka u Beču gotovo sasvim potisnulo srpsko ime. Namera Srba da ilirsku, dubrovačku, rimsku, potom i austrijsku ideju pretvore u sredstvo očuvanja srpske svesti i prostora, vidljiva je iz prerade Stematografije hrvatskog pisca Pavla Ritera Vitezovića, nastale da bi potkrepila ilirske ambicije Leopolda I (1701), u sasvim srpski usmerenu Stematografiju Xristifora Žefarovića i Tome Mesmera (1741), kojom su obrazložene molbe patrijarha Arsenija IV Jovanovića Šakabente carici Mariji Tereziji da mu se potvrdi titula "patrijarha celog Ilirika".

NEPOMIRLjIVI rimokatolicizam razdvajao je Dubrovčane od glavnog toka srpske politike i diplomatije, kome su pripadali grof Branković, patrijarsi Arsenije III i Arsenije IV. Prema srpskim vladarima i oblasnim gospodarima poznog srednjeg veka, koji su se u Dubrovnik sklanjali od turske najezde, oni su postupali sa dužnim poštovanjem. U svojim zemljama, koje su pripajali kupovinom od srpskih vladara i oblasnih gospodara, izbrisali su, međutim, sve tragove postojanja pravoslavne vere. Od 16. veka, u tome će glavnu ulogu imati dubrovački jezuiti.

Prelazak pravoslavnih brđana, na obalama mora, na rimokatoličku veru nije odmah značio i primanje hrvatskog identiteta, kako se to obično misli. Da se srpska pripadnost nije mogla svesti samo na pravoslavlje, potvrdiće i postojanje Srba katolika, pripadnika obrazovane elite i najuglednijih patricijskih porodica u Dubrovniku. Oni će se pretopiti u hrvatsku većinu tek u 20. veku.

Pravoslavni Srbi, uglavnom iz Bosne i Hercegovine, u Dalmaciju su se naseljavali već u 14. veku, da bi se sa turskom najezdom u 15. veku, njihov broj naglo povećao. Prema mletačkim izveštajima iz 16. veka, bili su ubedljiva većina u dalmatinskom zaleđu.

SRPSKI prebezi iz Osmanskog carstva, vični oružju, doseljavali su se u najvećem broju za vreme velikih ratova između Venecije i Turske, naročito u vreme Kandijskog rata (1645-1669). Na mletačkim posedima Srbi su naseljavali široka područja od Istre, preko Zadra, Skradina, Knina, Šibenika, Splita, Klisa, Makarske do Kotora, naročito po ostrvima, sa najjačim uporištima u Ravnim Kotarima, Makarskom primorju i Boki. Oni su tu bili glavni vojni oslonac Venecije, pogotovo pošto su Turci proširili svoje posede na delove jadranske obale.

Već od sredine 16. veka, Dalmacija ima svoju teritorijalnu vojnu organizaciju, koja izrasta u Vojnu krajinu. Pregovaračke veštine Srba u Dalmaciji i Zeti iscrpljivale su se u odbrani vere i imena od rimokatoličkog prozelitizma. Venecija nije trpela uticaje papa, ali je na svojim teritorijama, baš kao i Dubrovnik, zdušno podržavala unijaćenje Srba.

Vojne krajine nastajale su počevši od 15. veka, duž granica zaraćenih sila, Osmanskog carstva, Habzburške monarhije i Venecije. Tada su, u turskom krajiškom "serhatu", u severnoj Srbiji, Srbi imali "vlaške povlastice", koje su značile slobodu od svih feudalnih obaveza i ukmećivanja, poreske olakšice i vojničku službu. Unutar svojih sela i zajednica čuvali su tradicionalne institucije knežinske samouprave. Već sredinom 15. veka Srbi su tu imali svog vrhovnog baš-kneza. Od 1557. okupljala ih je njihova autokefalna Pećka patrijaršija.

SA GUBLjENjEM vlaških povlastica, usled pomeranja granica dalje ka severu i zapadu, ali i promena u unutrašnjem uređenju turske krajine, Srbi su prelazili u austrijske i mletačke zemlje. Neretko pozivani, uz obećanja austrijskih i mletačkih oficira, zahtevali su povlastice kakve su imali u Turskoj. Tako je vekovima, počevši od naseljavanja u Žumberku (1530), na širokom području od Senja do Banata, nastajala austrijska Vojna granica, ili Krajina.

Srbi su se već u 14. veku, bežeći od Turaka, naseljavali u južnoj Ugarskoj, da bi u 15. veku prelazili i u austrijske zemlje. Seobe su uzele maha tridesetih godina 16. veka, počevši od pada Ugarske i ukidanja serhata u Srbiji, da bi se naročito pojačale u vreme Dugog rata Osmanlija i Habzburgovaca (1593-1606). Kada 1690. u Habzburšku monarhiju bude prešao patrijarh Arsenije III Čarnojević i potom (1737) patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta, srpske seobe u ove zemlje dobiće dublji, odsudniji smisao.

ČUVARI SVESTI I PREDANjA

CRKVA i Krajina bile su, dakle, ključne institucije srpskog naroda u dobu od sloma do obnove srpskih država. Život na granici, na "krvavoj krajini" ne samo imperija nego i celih civilizacija, bar od 15. veka, postaje paradigma srpske geopolitičke sudbine. Krajišnici su ipak, iako slobodni ljudi, sa samoupravom potvrđenom zakonom i vladarskim privilegijama, čuvajući srpsku svest i predanja, ratovali za sultane, duždeve i careve. Važan činilac habzburške spoljne i unutrašnje politike, uvek spremna da, oslonjena na vladara, odbrani svoja prava od svakog pritiska, Krajina nije mogla da vodi bilo kakvu nezavisnu, ujediniteljsku srpsku spoljnu politiku.