FELJTON - SAČUVATI NAROD OD NESTANKA: U 19. veku, na osmanskim teritorijama, politika usmerena na sprečavanje dalje islamizacije

Stešnjena između dve moćne sile, Osmanskog carstva i Ugarske, u položaju dvostrukog vazalstva, Srbija se, posle doba "moći" i "bogatstva", vratila borbi za opstanak. I posle turskog osvajanja Srbije (1459), sremski Brankovići čuvali su, kao ugarski vazali, tradicije despotovine. Posle sloma Ugarske (1526), pod samozvanim "carem Srba" Jovanom Nenadom, mistikom koji je tvrdio da ga je Bog poslao da izbavlja hrišćane od Turaka, Srbi su ujedinili Banat, Bačku i delove Srema, sa središtem u Subotici, i postali važan činilac u sukobima Habzburgovaca i Erdelja oko ugarske krune (1526-1527). Izgledalo je da su pokoreni tek nakon pogibije poslednjeg srpskog despota Pavla Bakića (1537) i turskog zauzimanja Budima (1541).

Osmanlije su, u vekovima osvajanja srpskih, potom i ugarskih zemalja, u Srbima najpre videle upornog i nepomirljivog protivnika, zbog čega su, kako primećuje Radovan Samardžić, bili najprogonjeniji narod u jugoistočnoj Evropi, podvrgnut genocidu. Islamizacija je, kao vid nastojanja da se preživi, imala masovne razmere. Prema nekim istraživačima, svaki četvrti pripadnik srpskog naroda primio je islam. Među balkanskim narodima islamizacija je ponajviše zahvatila Srbe i Albance. U Bosni je, kako se smatra, bila masovna već u 16. veku. Proširila se i u istočnoj Hercegovini i Staroj Raškoj. U graničnim oblastima prema Albancima, ona je vodila u arnaućenje srpskog stanovništva.

ISTREBLjIVANjE, proterivanje i islamizacija Srba iz vremena turske najezde dodaće još jedan dugoročan motiv tradicijama srpske spoljne politike: sačuvati srpsko stanovništvo od uništenja i nestanka. U 19. veku, na osmanskim teritorijama, srpska nacionalna politika biće usmerena na sprečavanje dalje islamizacije i arnaućenja; u habzburškim zemljama trebalo je sprečiti unijaćenje.

Posle propasti Srbije, Bosne, Hercegovine i Zete, ključni nosilac kontinuiteta u vekovima tuđinske vlasti, sve do 1804. godine, ostaće Srpska pravoslavna crkva. Čak i u veku nejasnih crkvenih prilika, od pada Despotovine do obnove Pećke patrijaršije, u kome nema podataka o postojanju autokefalne Srpske crkve, u pokretu smederevskog mitropolita Pavla Smederevca (1527-1541) za obnovu Pećke patrijaršije, protiv prevlasti grčke Ohridske arhiepiskopije, potvrđena je vitalna i živa želja Srba za nezavisnošću. Kada Pećka patrijaršija bude obnovljena 1557. godine, ona će ostati čuvar nemanjićkih duhovnih i državnih tradicija, objedinitelj i glavni politički predstavnik srpskog naroda.

Broj i borbenost Srba činili su ih, naime, značajnim ulogom u nadmetanjima Velikih sila. U obnovi Patrijaršije važnu ulogu odigrali su pragmatični razlozi. To je bila posledica prevlasti srpskih muslimana na dvoru Osmanlija, započete tridesetih godina 16. veka, sa vrhuncem u dobu velikih vezira Rustem-paše Opukovića (1544-1553, 1555-1561) i Mehmed-paše Sokolovića (1565-1579). Ne bi trebalo potceniti ni važnost poreskih prihoda koji su dolazili od hrišćana i njihovih izmoljenih ustanova. Posebno važno, međutim, bilo je pridobijanje podrške Srba za nastavak prodora Osmanlija u habzburške zemlje. To se potvrdilo njihovom ulogom u uspehu pohoda Mehmed-paše Sokolovića na Banat (1551-1552). Upravo su Srbi naseljavali područja koja su bila bojno polje u odmeravanju snaga dveju imperija. Mehmed-paša Sokolović je te krajiške zemlje poveravao na upravu svojim islamizovanim rođacima.

POČEVŠI od patrijarha Makarija Sokolovića, Sokolovićevi pravoslavni srodnici biće, gotovo trideset godina, patrijarsi Pećke patrijaršije. Interesi Osmanlija i Patrijaršije podudarili su se i u potrebi da se zaustavi najnoviji talas aktivne papske politike na Istoku, pokrenut Saborom u Trentu i početkom protiv reformacije. I protestanti, brojni u Ugarskoj i Erdelju, imali su svoje ambicije na istoku i jugoistoku Evrope. Iako se islamizacija nastavila, nema sumnje da će je Pećka patrijaršija posledično usporiti i smanjiti dubinski uticaj Osmanlija na Srbe.

U svim ovim procesima sa pravom se ističe uloga Mehmed-paše Sokolovića, koji je u janjičare odveden kao osamnaestogodišnji čtec manastira Mileševa. U dobu vrhunca moći Osmanskog carstva, preko tri decenije učestvovao je u donošenju najvažnijih odluka na Porti. Kao veliki vezir, služeći tri sultana, bio je jedan od najmoćnijih ljudi evropske politike. Nijedna istorija srpske diplomatije ne bi trebalo da prećuti ime Mehmed-paše Sokolovića.

Vernost "pravoj veri", "zavetima otaca", kultovima Svetog Save, Svetog Simeona, Svetog kralja Stefana Dečanskog, Svetog kneza Lazara i ostalih srpskih svetitelja, težnja za slobodom, shvaćenom kao samouprava ili nezavisnost, kao i za objedinjavanjem srpskog naroda i njegovih zemalja - sve to moglo se pronaći u delovanju Srpske pravoslavne crkve od 15. do 18. veka.

OVAKVE pokretačke ideje srpske spoljne politike, na osnovu dostupnih izvora, teško se mogu prepoznati kod Mehmed-paše Sokolovića, pravovernog Osmanlije. Identitet konvertita je, međutim, složena pojava. Optuživan je zbog nedovoljne muslimanske revnosti i zbog toga, u atentatu, izgubio glavu. Za sebe je govorio da je "potomak despota Srbije". Nesporna je i njegova vezanost za zavičaj i srodnike. Srpskim jezikom, široko zastupljenim u Osmanskom carstvu, služio se i u zvaničnim prilikama, kao u prepisci sa srpskim vođama za vreme banatskog pohoda.

Još je zanimljivije pitanje pripadnosti Dubrovačke republike, u dobu njene slobode i nezavisnosti, istoriji srpske diplomatije. Današnji politički obziri umnogome zamagljuju pogled na Dubrovnik onoga doba. Njegove teritorije su, u dobu cara Konstantina Porfirogenita, bile deo srpskih zemalja Zahumlja i Travunije. U njemu su Srbi, koji su se doseljavali iz hercegovačkog zaleđa, vekovima asimilovali drevne romanske starosedeoce. Dubrovnik je svoj štokavski, jekavski jezik sve do kraja 19. veka nazivao "slovinski", "naški" i "srpski". Čak i pojam "slovinski" mogao se, kako je primetio Jorjo Tadić, odnositi na srpski jezik. Srednjovekovna Srbija, čije su zemlje tri veka sa svih strana opkoljavale Dubrovačku republiku, u dubrovačkim izvorima nazivana je "Sklavonija, Slavonija, Slovinska zemlja". Hrvatski jezik se tu, do kraja 19. veka, gotovo ne pominje.

ODBRANA NEZAVISNOSTI

ŽEĐ za nezavisnošću ili samoupravom bila je osnovni pokretač spoljne politike Dubrovačke republike. Za razliku od Srbije i Bosne, Dubrovačka republika, sa područjem od Stona do Prevlake na ulazu u Boku, sačuvala je samostalnost u dugim vekovima tuđinske okupacije. Odbrana nezavisnosti bila je cilj dubrovačke diplomatije, u vremenima negovanja dobrih odnosa, ali i ratovanja sa srednjovekovnom Srbijom, i promenama sizerena - od Vizantije, preko Venecije i Ugarske, do Osmanskog carstva.

SUTRA: ŽIVOT NA KRVAVOJ GRANICI