FELJTON - VERNOST DUHOVNOM PREDANJU: Knez Lazar je izmirio Srpsku i Carigradsku patrijaršiju

Napuštanje zaveta podrazumevalo je i Božju kaznu. Gubitak sopstvene države, stradanje, rasejanje i život u inovernim carstvima doneli su dublju ukorenjenost u veri, kultovima i "zavetu otaca". Smit je dao niz primera "zavetnih nacija".

Ovi motivi prepoznati su u srpskim izvorima mnogo pre objavljivanja Smitovih rezultata.

"Čuvaj se, čedo moje slatko, da ne iziđeš iz nekog moga zaveta", pisao je Sveti Sava iz Jerusalima studeničkom igumanu Spiridonu. Stefan Prvovenčani, u Žitiju Svetog Simeona, kada opisuje kako mu je brat Vukan uz pomoć Ugara preoteo presto, kaže da je on "zanemario zapovest gospodina i oca svojega" i "izveo inoplemenike na otačastvo svoje".

Stefan je, međutim, "povraćen u otačastvo svoje" "pravim blagoslovom i molitvom gospodina mi Svetog Simeona", "po zavetu i molitvi onog Svetog". Na opredeljenju da se, posle gubitka "otačastva" i "zemaljskog carstva", u tuđim, inovernim carevinama, rasejanjima i stradanjima sačuvaju "prava vera" i "zaveti otaca" Svetog Save i Svetog Simeona, koji su se, prelascima iz palata u manastire, opredelili za carstvo nebesko, počivaće duhovni i politički život Srba sve do 1804, ali i dugo posle toga. Kada budu izgubili svoje države, Srbi će se okupljati i među bliskim narodima, kakvi su bili Rusi ili Bugari, prepoznavati po čuvanju predanja, kultova nacionalnih svetitelja, Nemanjića pre svih, po staranju o nemanjićkim zavetima i svetinjama - moštima i manastirima.

NARASLA moć Srbije u vreme kralja Milutina pretvorila ju je u regionalnu silu, koja se više nije bavila "obnovom" i odbranom "nezavisnosti" nego "bogatstvom" i "moći", teritorijalnim proširenjima i nametanjem svoje volje susednim državama. Posle osvajanja, Milutin se izmirio sa Vizantijom. Neprijateljstva su obnovljena zajedničkim vizantijsko-bugarskim napadom na Srbiju, okončanim pobedom kralja Stefana Dečanskog kod Velbužda.

Dušan se, osvajajući vizantijske zemlje, oslanjao na prijateljstvo Venecije i Bugarske i na krhko primirje sa Ugarskom. Srpsko kraljevstvo je tada uzdignuto u carstvo, a arhiepiskopija u patrijaršiju. Carstvo, šire i veće od svake nacionalne države, biće trajni izazov i inspiracija novovekovnog srpskog nacionalnog pokreta. Malobrojni u svetskim razmerama, balkanski narodi imali su svoje izvorne, imperijalne tradicije.

Srbi će se tako pridružiti Grcima, koji će se i u novom veku pozivati na tradicije Vizantije, i Bugarima, koji će pokušavati da obnove Simeonovo carstvo.

Dušanovo nasleđe ostaće umnogome dvosmisleno. Tek u 18. veku on je nazvan Dušanom Silnim. Do tada, počevši od druge polovine 14. veka, srpski pisci prebacivali su mu zbog ogrešenja o Vaseljensku patrijaršiju i neovlašćenog proglašenja patrijaršije, što je dovelo do odlučenja iz Crkve ne samo njega i srpske crkvene jerarhije nego i celog srpskog naroda. To što je u vreme proglašenja carstva i patrijaršije imao podršku Svete Gore i Srpske crkve nije umanjilo osećanje greha i kazne koja je, kako se tvrdilo, u vidu turske pošasti, stigla njegovog sina Uroša, ali i celo "srpsko otečestvo". Dušanu je, uz to, prebacivano zbog ubistva njegovog oca Stefana Dečanskog, pa su mu u docnijem vremenu dodavana i druga nepočinstva. Predanje je tako vezalo ogrešenje za onoga ko je Srbiju hteo da pretvori u univerzalno carstvo.

UPRAVO će knez Lazar Hrebeljanović izmiriti Srpsku i Carigradsku patrijaršiju, čime će ova priznati samostalnost Srpske crkve. Knez Lazar je na Kosovu polju 1389. ponovo ispunio očekivanja Crkve i potvrdio da je ostao u zavetu Svetog Save i Svetog Simeona. Savin biograf Teodosije, početkom 14. veka, tvrdio je da su srpske vojske pred sobom u bitkama viđale Svetog Savu i Svetog Simeona na konjima, kako ih predvode. "Spasavajte nas molitvama od najezde poganika i svakog oskrbljenja!" - piše Teodosije. Ravanički monah, savremenik Kosovskog boja, pripoveda da se Lazar, pre bitke, "tople molitvenike Hristu ranije poslavši, Simeona, velim, novog mirotočca, i svetitelja Savu, i ove kao tvrde jemce imajući" "i molitvama ovih naoružavši se", "bogooca Davida reč u srcu noseći", ovako obratio Bogu: "No, Gospode, ne predaj nas do kraja imena tvojega radi, i ne razori zavet tvoj nama, po molitvama prepodobnih i bogonosnih otaca naših, Simeona i svetitelja Save."

I u ostalim kultnim spisima, nastalim u vreme i neposredno posle Kosovske bitke, potom i u narodnoj književnosti iz vremena tuđinske vlasti, Lazareva potvrda zaveta Svetog Save i Svetog Simeona, shvaćenog kao opredeljenje za carstvo nebesko, posebno je naglasila spremnost na žrtvu, po ugledu na novozavetnu žrtvu Isusa Hrista.

SVETOSAVSKI i Kosovski zavet će, u potonjim vekovima, menjati imena i oblike, ali će, neobično trajni i otporni, činiti temelj srpske narodne samosvesti i nacionalnog identiteta. Duboko ukorenjeno svetosavsko pravoslavlje i predanje svakom iskušenju davali su dublji smisao. Tu bi, po svoj prilici, trebalo tražiti poreklo izrazite upornosti i borbenosti Srba u suočavanju sa velikim silama i drugim, mnogo jačim protivnicima. Smrt države ili pojedinca nije značila kraj i zaključak zajedničke ili lične egzistencije. Sveti Sava, a za njim i Sveti Simeon već su bili napustili svoje palate i prešli u manastir; tim putem išli su i potonji srpski vladari, sve do Svetog Maksima. Sveti knez Lazar odrekao se zemaljskog carstva, izašao je na bojno polje i vojničkim podvigom zaslužio carstvo nebesko. To Srbima nisu ponavljali samo sveštenici na bogosluženjima, nego i guslari prilikom svakog važnijeg okupljanja. O tome su pevale njihove epske pesme "Sveti Savo", "Car Lazar se privoleva nebeskom carstvu" (ili "Propast carstva srpskoga") i mnoge druge.

U srednjem veku su uobličeni osnovni motivi i ideali koji će pokretati srpsku novovekovnu spoljnu politiku. Među njima, ključni su bili "zaveti otaca", protumačeni kao vernost srpskom duhovnom i istorijskom predanju, potom, kao garanti očuvanja ovih vrednosti, sloboda, shvaćena kao nezavisnost, i ujedinjenje prostora omeđenih srpskim stanovništvom, sećanjima i svetinjama.

SUTRA: SAČUVATI NAROD OD NESTANKA