FELJTON - UKIDANJE FEUDALIZMA U SRBIJI: Knez je kupovao feudalne posede u Vlaškoj, a ne u Srbiji
MILOŠU su preostala još dva velika i po mnogo čemu znamenita problema u povesti Srbijanaca 19. veka - ukidanje feudalizma i poseta sultanu u Carigradu.
Turski spahija, Foto Pavla Vasića, Istorijski muzej Srbije
Ta dva događaja, nadovezana na Obrenovićeve ranije uspehe, od kojih su najprepoznatljiviji oni iz 1815. i 1830/1833, čine vrhunac kneževe prve vladavine.
Belički sporazum (1815) nije predviđao ukidanje feudalizma u Srbiji Beogradskog pašaluka, već je feudalne odnose vratio na zakonske osnove. Nikada nije pouzdano ustanovljen broj feudalnih poseda u Beogradskom pašaluku, ali se pretpostavlja da ih je bilo oko 900, što znači da je toliko bilo i spahija. Još je teže utvrditi koji su feudalni posedi bili timari a koji zeameti, ali je sigurno da je prvih bilo znatno više. Ova brojka feudalnih poseda je velika u odnosu na prostor Beogradskog pašaluka, te su timari uglavnom bili mali, jedno selo, a sasvim retko dva sela. Od feudalnih poseda vredi spomenuti carske spahiluke (mukade, hasovi) kojih je bilo ukupno 23, nešto malo čitluka i vakufskih dobara, i dosta privatnih imetaka Turaka, sticanih vekovima. Starešina spahija bio je alaj-beg, za Miloševe vladavine ovu funkciju obavljali su Mustafa-beg i znatno duže Halid-beg, u početku običan smutljivac, a potom potkupljenik i odanik kneza Miloša.
SRPSKI seljak imao je poreske obaveze prema trima institucijama: spahijama, turskoj i srpskoj državi. Prva i druga grupa poreskih opterećenja bila je na snazi do ukidanja feudalizma u Srbiji (1835), kada je uveden jedinstven poreski sistem.
Srbijanci su dvadesetih godina ozbiljno razmišljali o ukidanju feudalizma, ali nisu imali jasan i razrađen plan o novom društvenom uređenju. Jedni su bili za smenu turskog feudalizma srpskim, drugi za društveno uređenje bez feudalizma.
Turski feudalizam u Srbiji bio je u punoj snazi do Hata iz 1830. godine, a od tada do 1833, odnosno 1835, vršene su pripreme za njegovo ukidanje. Prvi značajan potez kneza Miloša bila je zabrana srbijanskim seljacima da kuluče spahijama: "Turci neka uprte motiku na leđa pa nek sami oru", pisalo je u tom naređenju. Potom je spahijama zabranio da sakupljaju prihode, prenevši ovu obavezu na domaće lokalne vlasti. Ove dve mere sasvim su razdvojile spahije od seljaka - bio je to značajan pomak u društvenim odnosima toga doba.
ISTORIJSKA SRETENjSKA SKUPŠTINA
NA SRETENjSKOJ skupštini knez je predložio da se sve naturalne i novčane obaveze svedu na jednu cifru, uzimajući u obzir i danak odsekom, u visini od 6 talira. Ova novčana poreska obaveza isplaćivala bi se na vajkadašnji način, dva puta godišnje, na Đurđevdan i na Mitrovdan. Budući da je porez bio već raspisan za prvo polugodište te godine, odlučeno je da se sakupi na dotadašnji naturalni i novčani način. Otuda se Đurđevdan (5. maj 1835) uzima kao termin prestanka srpskog polufeudalizma, poslednje etape u procesu ukidanja feudalizma u Srbiji. Tu je i kraj socijalnog procesa Srpske revolucije. U istoriji novovekovne Srbije, posle ustanaka, ovo je najznačajniji događaj 19. stoleća.
Sultan, vezir i spahije isplaćivani su u novcu, uredno i bez pritužbi. Može se reći da su 1831. godine ukinuti de facto feudalni odnosi između turskih spahija i srpskih seljaka, a da su još preostale feudalne obaveze. U Srbiji je od tada vladalo polufeudalno stanje, pa se sticao utisak da je srpski vladar postao, umesto sultana, gospodar nad spahijama u Kneževini.
TIME je najvažniji deo priprema za ukidanje feudalizma obavljen do dobijanja Hatišerifa iz 1833. godine, čime su stvoreni uslovi za njegov konačan prestanak.
Presecanje danaka na 2.300.000 groša može se smatrati pravnom osnovom ukidanja turskog feudalizma u Srbiji, ali time još nije u potpunosti raskinuto s feudalizmom u Kneževini. Knez je mogao da ukine i poslednje ostatke feudalizma na Svetotrifunskoj skupštini (1834), ali nije bio spreman za takav potez. Ni Spasovska skupština, održana iste godine, nije otišla korak dalje, osim što je odlučila da se ponovo popišu haračke i poreske glave. Zašto?
Sve tri vrste feudalnih davanja - sultanu, spahijama, srpskoj državi - trebalo je preračunati u opštu poresku obavezu srpskog seljaka. To nije bilo lako ni jednostavno izvesti, jer je vladar, kako je izjavio na Svetotrifunskoj skupštini, želeo da se "nikomu više ne uzme, nego što mu stanje njegovo dopušta", i da svoje obaveze "bez znoja i roptanja može dati."
Rusi su ubacili pelcer o plemstvu u Srbiji (blagorodstvo, bojarstvo). Od ove ideje su odustali u vreme izrade hatišerifa, a posle sticanja autonomije bili su, kao i Porta, protiv zavođenja srpskog feudalizma, budući da su znali da nema plemstva među Srbijancima. Uporni zagovornici uvođenja srpskog feudalizma bili su braća Simići, Avram Petronijević i deo ustavobraniteljskih prvaka.
MEĐU njima je bio i književnik Vuk Karadžić, koji nije skrivao želju da postane "spaija tršićki", čak i posle ukidanja feudalizma, pa makar i u Bosni. Simići su se zalagali za uvođenje "vlaškog sistema" ili da 16 upravnika nahija uživaju status feudalaca, a da knez dobije dve nahije. Kada je ukinut Sretenjski ustav i proglašen opšti porez (15. juli 1835) ovaj pokret je ugušen. On očigledno nije bio snažan, jer su svi Srbijanci doskora bili raja. Siprijan Rober piše: "Pitao sam jednog seljaka ima li kod njih plemstva: Da, odgovori mi on, mi smo svi plemstvo." Ovde je pojam plemstvo seljak shvatio, budući da je bio vlasnik poseda, kao gospodar nad zemljom.
Ostalo je u narodu kazivanje, zapisano i u jednim novinama, na koji način je knez okončao razgovore sa starešinama koje su poželele spahiluke i plemićka zvanja. Nekoliko njih zatražilo je od kneza dodelu spahiluka - knez ih je odbio izgovarajući se da narodu nisu potrebne "krštene spahije"; oni požele da im dodeli titule - knez ih odbije s napomenom da su im roditelji bili kozari, pa stoga ne mogu postati grofovi i baroni; naposletku zamole ga da im dopusti da, kao Rusi, imaju očestva, i budu iznenađeni kneževim prihvatanjem, a još više njegovim upiranjem prsta u svakoga od njih, govoreći, ti si Šarov, ti Zeljov, ti Belov, ti Garov, ti Murgov. Ovaj događaj nema uporište u nekom pisanom izvoru, ali je moguć, što se uočava iz prethodnog pasusa u vezi sa Simićevim predlogom. Ostalo je zapisano da je knez odgovorio Simiću: "Ko onda sme reći da smo mi Srbe oslobodili", dodavši još i sumnju da bi srpske spahije bile gore od turskih.
KADA je postojao turski okrnjeni feudalizam, od 1830, do 1835, odnosno srpski polufeudalizam, knez Miloš je oprezno nastupao, i konačno je doneo ispravnu odluku. On nije želeo da iskompromituje oružanu borbu dva ustanka, niti isto toliko dugu borbu za sticanje autonomnih prava, time što bi narušio socijalni proces Srpske revolucije i srpskog seljaka potčinio srpskom feudalcu, strahujući da bi mu tada bilo teže nego pod Turcima. Plašio se da bi novi srpski feudalci, postali nezavisni i moćni, a samim tim i žešći kneževi protivnici, pri čemu bi srpska država izgubila deo prihoda koji bi pripao srpskim feudalcima. Navedeni razlozi su nagnali kneza da kupuje feudalne posede u Vlaškoj a ne u Srbiji, čime je ukazivao svojim protivnicima da bi i oni tako trebalo da rade.
SUTRA: POZLAĆENI TANjIRI ZA SRPSKOG KNEZA