FELJTON - DUH BOSNE KROZ VEKOVE: Hrišćanima je dozvoljavano učenje zanata za izradu oružja
ANDRIĆ je Disertaciju zasnivao više na premisama nego na sintezama, odgovore na postavljena pitanja je davao brzo i izričito.
Ivo Andrić sa prijateljicama 1918. u Zagrebu, Foto Muzej grada Beograda, legat Ive Andrića
Promena vere, ili kako to on navodi - konverzija, bila je prinudna jer je nudila sve: i posed, a u protivnom bi se gubilo sve i postajalo obespravljena raja. Katolicizam u Bosni je preko franjevaca izolovao katolike od ostalih naroda. Srpsko-pravoslavna crkva deluje u Bosni od 11. veka a pod Turcima nije mogla da razvije svoju snagu van uske sfere crkvenog života, ali je ipak u narodu uspela da očuva kontinuitet duhovnog života i, što je naročito bitno, neprekidnu nacionalnu tradiciju. Uticaj turskih upravnih institucija kako u literarnom tako i u duhovnom smislu bio je negativan: jer, literarni spomenici bosanskih muslimana pisani su arapskim pismom. Potom Andrić na ove "meko" postavljene teze daje oštre i izričite odgovore, koji navodimo narednim citatima iz Disertacije:
"Po geografskom položaju Bosna bi trebala da povezuje zemlje Podunavlja sa Jadranskim morem, a to znači dve periferije srpsko-hrvatskog elementa...Potpavši pod islam, Bosna ne samo da je bila lišena mogućnosti da ispuni ovaj zadatak, koji joj je po prirodi pripadao, i da učestvuje u kulturnom razvoju hrišćanske Evrope... nego je zbog domaćeg islamiziranog elementa postala moćna prepreka hrišćanskom Zapadu... U tom neprirodnom položaju Bosna je ostala za svo vreme turske vladavine...čiji je uticaj bio apsolutno negativan...Čak ni onom delu južnih Slovena, koji su prešli na islam, Turci nisu mogli da donesu neki kulturni sadržaj niti neki viši istorijski smisao: njihova vladavina je dovela jedino do gubitka običaja i do nazatka u svakom, pogledu."
Opasnija od osvajačkih vojski
ORGANIZOVANI napadi na Andrića počinju tekstom prof. dr Muhameda Filipovića u sarajevskom časopisu "Život", 1967. godine, kada je on u tekstu "Bosanski duh u književnosti, šta je to" napisao i rečenicu "da je Ivo Andrić nanio Bosni više zla nego sve vojske koje su gazile po njoj"! Od tada se na Andrića u Bosni počinje gledati popreko: rat 1992-1995. je potpuno ogolio muslimansko-bošnjačku recepciju Andrićevog dela - on nas otvoreno mrzi i prikazuje u najgorem svetlu i u Disertaciji i u potonjim delima, koja su iznikla iz nje, njihovo je danas opšte stanovište. Dr Muhsin Rizvić, je 1995, g. ustvrdio da Andrić nije hteo da posluša ni mentora Šmita i koriguje neke delove Disertacije, produbi dokaze... nego je jednostavno hteo da je sahrani i u svome zaboravu.
NA OVE Andrićeve oštre ocene o periodu turske vlasti u Bosni je zabrinuto reagovao njegov mentor prof. Šmit, u svom izlaganju na odbrani Disertacije, rečima: "Ovo neće ostati bez odjeka i prigovora", iako Andrić u Disertaciji potom sam ublažava te svoje ocene, naknadnim napomenama, rečima da sve to što je rečeno ne bi trebalo shvatati kao kritiku islamske kulture, već jedino kao kritiku "njenih posledica do kojih je došlo usled njenog prenošenja na hrišćansku, slovensku zemlju". A tek konkretnim navođenjem tih posledica, u vidu primera iz svakodnevnog života hrišćana pod Turcima, Andrić je kod bosanskih muslimana samo rasplamsao vatru prigovora, napada i omraze na sebe: od tog doba do današnjih dana.
Evo tih nekih, od mnogobrojnih, primera života hrišćana u dobu turske uprave nad Bosnom, koji potiču uglavnom iz dva izvora: usmene tradicije, narodnog pamćenja i zapisa katoličkih popova u crkvenim knjigama.
- CRKVENA zvona su najupadljiviji i najglasniji simboli hrišćanstva i stalno su privlačila posebnu pažnju Turaka, koji su zvona skidali i topili za izradu topova. Sve do druge polovine 19. veka, hrišćani nisu smeli imati zvono na crkvi. Jer "tursko uho ne može nikako živjeti gdje kucaju zvona". Čak hrišćanska raja nije smela pevati ni na izletima, ni u svojim kućama ni na drugim mestima. "Ne pjevaj visoko, tursko je selo", je poslovica iz tog vremena. Hrišćani se nisu smeli lepo oblačiti, pogotovo ne kao Turci i janjičari, a naročito žene da se kite dukatima.
- Svake pete godine su iz Carigrada slati u Bosnu posebni komesari, koji su nazvani "telosnici", jer su putovali od mesta do mesta i beležili koliko koja kuća ima muške dece a onda bi odabirali najzdraviju i najlepšu i odvodili ih u janičare. Svaki domaćin je morao da navede tačan broj dece i pokaže ih telosniku. Kazne za netačne podatke su bile teške.To je poznati danak u krvi.
- Za Alipašu Stočevića, koji je u prvoj polovini 19. veka bio vezir i gospodar Hercegovine, njegov savremenik kaluđer Prokopije Čokorilo tvrdi de se "arač uzimao i ne mertve nakon šest godina i da su žene trudne pipali pa im govorili i ti ćeš roditi muško, dai arač".
- NAROČITO je harač ubiran na "lično ponižavajući" način. Ovaj porez u visini jednog dukata godišnje morao je da plati svaki nemusliman muškog roda koji je napunio 14. godinu života. Kako u Turskoj nikada do tada nije bilo registra rođenih (matičnih knjiga), ubirači poreza kanapom su dečacima merili obim glave i širinu vrata i po tome cenili koliko imaju godina!
- Turci hrišćanima nisu dozvoljavali učenje zanata za izradu oružja i noževa i još 15 drugih zanata na kojima se dobro zarađuje. Berberi nisu smeli da briju hrišćane istim nožem kojim su brijali muslimane. Hrišćani su pri susretu sa muslimanom morali da sjašu i da ukraj puta sačekaju dok ovaj prođe. Tek je Omer-paša Latas je oko 1850. ukinuo taj propis.
- Kao pijačni dan za celu Bosnu bila je određena isključivo nedelja. To je urađeno namerno da taj dan hrišćani ne mogu ići u crkvu, već da se prisile da rade i pazaruju.
- Onaj deo bosanskog stanovništva koji je prešao na islam sačinjavao je vladajuću ratničku kastu; ona je sve svoje snage trošila prvenstveno na osvajanje a zatim na odbranu poseda. Duhovni život te kaste se skamenio u oblicima tuđe religije i nepozunatog jezika. Ipak postoji zabeležen pokušaj duhovne delatnosti bosanskih muslimana iz 17, 18. i 19. veka. Oto Blau, pruski konzul krajem devetnaestog veka, skupljao je i objavio pesme bosanskih muslimana, ali njihov broj i kvalitet su neznatni: 11 pesnika - 17 pesama, pisani arapskim pismom. To su uglavnom religiozne pesme, ilahije i kaside.
- Od 1766. do1880. godine Turci su srpsko-pravoslavno sveštenstvo držali u stalnoj bedi i na niskom stupnju obrazovanja, jer je 1767. ukinuta Patrijaršija u Peći i Bosna je neposredno podrećena patrijarhu u Carigradu. A do položaja patrijarha, moglo se doći samo sultanovim fermanom, koji je uglavnom mitom kupovan, a tu su Grci redovno preticali Srbe. Od tog trenutka počinje niz grčkih vladika u Bosni. Zato u doba turske vladavine srpsko sveštenstvo nije razvijalo nikakvu literarnu delatnost, sličnu onoj koju su stvorili franjevci, niti ikakav doprinos dalo kulturi. Ali, Srbi su svoj duhovni život crpili iz narodnih pesama i crkvenih knjiga. Taj duh je nisto toliko bio ukorenjen u ognjištu seljačke kolibe koliko i u crkvenom oltaru.
SUTRA: Veliko rivalstvo sa Krležom