FELJTON - MUKE OKO ALBANSKOG PITANJA: Iz Prištine su tražili da se Andrić briše iz programa za književnost

Vatikan (Rim), Bukurešt, Trst, Grac, Marselj, Pariz, Madrid, Brisel, Ženeva i Berlin bili su središta u kojima je on brusio svoje diplomatske veštine i sticao ugled u svetu diplomatije zbog čega će francuski list "Imanite", kada je Andrić 1937. postao pomoćnik ministra spoljnih poslova, konstatovati: "Star 45 godina, to je čovek retke inteligencije koji je napravio briljantnu diplomatsku karijeru i koji se, u isto vreme, istakao i kao pisac."

U vreme kada postaje visoki državni činovnik, Milan Stojadinović je istovremeno bio i predsednik Vlade i ministar inostranih poslova.

IVO Andrić je dve godine, od marta 1931. do marta 1933, službovao i u Ženevi, kao član Stalne delegaciji Kraljevine Jugoslavije pri Društvu naroda, u sedištu ove svetske organizacije osnovane da bi očuvala mir u svetu, kolektivnu bezbednost, političku nezavisnost i ravnopravnost svojih članica, ali se pokazalo da su moći Društva naroda slabašne i da se ne mogu suprotstaviti onom toku događaja koji će dovesti do Drugog svetskog rata.

"Musolini, Hitler i Staljin su diktatori, njihovi sistemi su totalitarni i agresivni, zapadne demokrate su kolebljive i neodlučne", pisao je tih godina Andrić, potvrđujući da precizno i tačno sagledava dubinske slojeve istorijskog kretanja i ulogu pojedinih ličnosti u istoriji.

Okolnosti su htele da, posle pada Stojadinovićeve vlade, Andrić, 10. aprila 1939. godine, stupi na poslednju diplomatsku dužnost u Berlinu, samo nekoliko meseci pre nego što je Hitler pokrenuo mašineriju Drugog svetskog rata. Bio je to najosetljiviji i najdelikatniji period njegove diplomatske karijere, posebno teška misija, godine za koje je sam Andrić rekao da su mu najmučnije u životu.

TRI meseca pre njegovog odlaska u glavni grad Nemačke, krajem januara, u posetu Kraljevini Jugoslaviji dolazi grof Galeaceo Ćano, Musolinijev ministar inostranih poslova. U susretima sa Milanom Stojadinovićem vođeni su zvanični i nezvanični razgovori u Beogradu i Belju. Na tapetu su bila mnoga pitanja o odnosu dve zemlje...

U Belju, Stojadinović i Ćano će voditi tajne pregovore, a Musolinijev zet je ponudio podelu Albanije (taj predlog knez Pavle će docnije odbiti). Visokom italijanskom gostu priređena je terevenka sa posebno odabranim damama. Kuriozitet ove lumperajke je da se korpulentni Stojadinović, u zanosu dobrog raspoloženja, popeo na sto, sa namerom da održi zdravicu. Međutim, astal se slomio i predsednik kraljevske vlade se našao na patosu zatrpan jelima sa trpeze.

Da bi se što bolje pripremio za pregovore sa italijanskim kolegom Stojadinović je tražio da mu se pripremi službeni podsetnik o albanskom pitanju za internu upotrebu u Ministarstvu. Na prvoj strani podsetinika piše: "Referat g. Andrića 30. 1. 1939." (Ovaj dokumenat se čuva u Arhivu Srbije - "Fond Milana Stojadinovića", kutija 37)
TEKST ove službene beleške prvi put je objavljen u "Časopisu za suvremenu povijest", 1977, IX, br. 2 (24), str. 77-89. Hrvatski istoričar Bogdan Krizman je bio urednik ovog izdanja i dokument je, zajedno sa Krizmanovim komentarima, štampan pod naslovom "Elaborat dra Ive Andrića o Albaniji iz 1939. godine".

Svoje drugo objavljivanje Andrićeva beleška je imala 1988. godine, u "Sveskama", Zadužbina Ive Andrića br. 5. U zaključku ovog dokumenta koji se bavi hronologijom istorijskih prilika i odnosa, i ima 20.734 slovna znaka, Andrić, piše:

"Uzimanje Skadra moglo bi u tom slučaju biti od velike moralne i ekonomske važnosti. To bi nam omogućilo izvođenje velikih hidrotehničkih radova i dobijanje plodnog zemljišta za ishranu Crne Gore. Severna Arbanija u okviru Jugoslavije dopustila bi stvaranje novih saobraćajnih veza Severne i južne Srbije sa Jadranom.

Podelom Arbanije nestalo bi privlačnog centra za arbanašku manjinu na Kosovu, koja bi se, u novoj situaciji, lakše asimilovala. Mi bi eventualno dobili još 200.000 - 300.000 Arbanasa, ali su oni većinom katolici čiji odnos sa Arbanasima muslimanima nikad nije bio dobar. Pitanje iseljavanja Arbanasa muslimana u Tursku takođe bi se izvelo pod novim okolnostima, jer ne bi bilo nikakve jače akcije da se to sprečava."

ISTOVREMENO sa objavljivanjem Andrićevog spisa u celosti, "Sveske" su donele i polemiku koja je usledila posle Krizmanovog članka. Tadašnji predsednik Upravnog odbora Zadužbine "Ive Andrića" Rodoljub Čolaković protestovao je kod glavnog urednika "Časopisa za suvremenu povijest" dr Ivana Jelića. Polemika Čolaković-Jelić-Krizman čuva se u zadužbini Ive Andrića (Centar za dokumentaciju, inv. br. 1156 - 1159).

Čolaković prigovara Krizmanu za rečenicu: "Andrić nije bio uspješan samo na polju književnosti nego je bilježio uspjehe i u diplomatskoj karijeri"! Krizman još kaže da je "Andrić ostao na položaju izvanrednog poslanika i opunomoćenog ministra sve do napada Njemačke na Jugoslaviju... da bi se vratio u okupirani Beograd gdje je - povučen i penzioniran, ali spisateljski vrlo aktivan - dočekao oslobođenje". Čolaković priznaje da je Andrić u novembru 1941. godine penzionisan, ali podvlači da Andrić nikada nije primao penziju jer je odbio da je prima. Čolaković, takođe, podseća Krizmana da je Andrić odbio svaku mogućnost da se objavljuju njegova dela za vreme okupacije.

NA KRIZMANOVU tvrdnju da su "netočne priče o Andriću da je on u znak protesta zbog potpisivanja i formalnog pristupa Trojnom paktu 25. III 1941. dao ostavku na položaj poslanika u Berlinu", Čolaković odgovara: "Već 20. marta 1941. godine, Andrić je uputio pismo Cincar-Markoviću: 'Danas mi u prvom redu službeni a zatim i lični mnogobrojni i imperativni razlozi nalažu da zamolim da budem sa ove dužnosti oslobođen ...'".

Čolaković smatra da je ovo ostavka i stav protiv pristupanja paktu.

Dr Bogdan Krizman dokazuje sasvim suprotno i odgovara: "... Pretpostavljate li, druže Čolakoviću, da bi ga Stojadinović unaprijedio za svoga najbližeg suradnika da se Andrić nije - bar u glavnim linijama - slagao sa njegovom (odnosno kneza Pavla) generalnom vanjskopolitičkom linijom"?

Jedna od posledica polemike bio je zahtev Albanaca sa Kosova i Metohije da se Andrićeva dela brišu iz programa za nastavu književnosti. Sličan zahtev uputile su i pristalice Alije Izetbegovića u vreme građanskog rata u Bosni i Hercegovini. Njima je smetao Andrićev odnos, u njegovom književnom delu, prema muslimana...

Sutra: Pisac u ljubavnom trouglu