MANASTIR I GRAD ČUVARI SLOBODE: "Đurđevi stupovi" kod Berana, danas slave 811 godina

U prestonom gradu Eparhije, zasvetleće kandila koja su sa narodom i kaluđerima prkosili vremenima, osvajačima i silnicima raznih boja i vjera, kojima je uvek polaznica u obračunu sa narodom koji se ''nešće u lance vezati''    bila zadužbina Velikog župana Prvoslava, sinovca Nemanjinog.

Naravno, silnici su imali na umu, a narod uprkos svemu gajio sećanje da je u manastiru temelje četvrtoj po redu Eparhiji udario Sveti Sava, koja je u 15. veku bila uzdignuta na stepen Mitropolije koju su Turci ukinuli posle svirepog umorstva Mitropolita Pajsija (živ je odran) 1648. U njoj je duže od dve decenije stolovao i sadašnji Mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije, koji je, koliko je poznato (zna se za imena trinaest episkopa i devet mitropolita budimljanskih), 23. po redu arhijerej.
Manastir ''kita perjanica'', kako je kralj Nikola, ili manastir mučenik, nazvan tako zbog pet razaranja, uvek je, kako je u jednom od razovora za Novosti pričao mitropolit Joanikije, ''bio i ostao i božiji i narodni dom, toplo pribežište i luka spasenja, svetinja koja je duhovno hranila i formirala pokolenja naših predaka''. Svetinja koju pohode ljudi raznih vera.

Danas, na Đurđevdan, slavu manastira,  ''zasvetleće'' prah gospodara Budimlja, Prvoslava, sina velikog župana Tihomira, brata Nemanjinog,  koji počiva od njegovog upokojenja 6. januara 1244. godine (1174-1244) u manastiru na desnoj strani naosa, u grobu nad kojim stoji sasvim običan zapis : "Župan Prvoslav, sin velikoga župana Tihomira - sinovac svetoga Simeona Nemanje i ktitor mesta segov".

Velika je zasluga katedralnog manastira Đurđevi Stupovi u očuvanju nacionalne svesti, jedinstva srpskog naroda i širenju kulture na ovim prostorima.  Jedan od srednjovekovnih izvora Eparhiju budimljanska pominje kao četvrtu po redu od ukupno sedam koje je osnovao Sveti Sava. Stara Budimljanska eparhija donosila je zrele duhovne plodove u srednjem veku i kasnije sve do početka osamnaestog veka. Njen doprinos u oblasti duhovnosti i kulture na ovom zapadnom delu stare Raške vidi se po broju svetinja izgrađenih na njenom području od manastira Morače, Šudikove, Kaludre, Brezojevice, Uroševice, Lučice i mnogih drugih zaboravljenih, ali i obnovljenih svetinja od Bihora i obronaka Ibarskog Kolašina do Plava i Gusinja.

- Od mučeničke smrti Mitropolita Budimljanskog Pajsija Kolašinovića koga su Turci živog odrali na vratima manastira 1653. godine pa sve do druge decenije dvadesetog veka nisu prestajala stradanja ove svetinje. Posle Druge seobe Srba cela Budimljanska župa i Polimlje uključujući i  manastir  Đurđeve Stupove pretrpeli su do tada nezapamćena paljenja i rušenja svetinja i domova. Zbog tog zapustošenja manastir za nekoliko narednih decenija „nije pojao“. Od Karađorđevog ustanka do oslobođenja 1912. godine pet puta je rušen i paljen. Posle svih stradanja obnavljan je i iznova započinjao svoj život.  Vaskrsavao je iz pepela da sabere, uteši i ohrabri stradalni  srpski pravoslavni narod ovih nepokornih gora, pojašnjavao nam je  vladika Joanikije, zbog čega ovu svetinju nazivaju i ''manastir mučenik''.

Delo i podvižništvo najslavnijeg budimljanskog mitropolita Pajsija Kolašinovića koji je zajedno sa patrijarsima Pajsijem i Gavrilom poneo teško breme mučeništva svoga naroda, ostalo je za sećanje potomcima, koji pale sveće i za dušu čuvenog duhovnika, nakon čijeg svirepog ubistva, kako je pisao akademik dr Miomir Dašić, represiji Turaka posebno je bilo izloženo monaštvo i sveštenstvo ove eparhije. Mitropolitska stolica u manastiru Đurđevi stupovi ''ostala je tada prazna, a sveštenstvo razjureno'', pa je narod ''umirao neopojan''.  Ono što se od Vaskrsa pa do jeseni 1653 godine dešavalo sveštenstvu i monaškim bratstvima i srpskom svetu u dolini Lima upozoravalo je na to da nastupaju još teža vremena.  Budimljanska mitropolija se po svemu sudeći i formalno ugasila 1738 godine kada su spaljeni Đurđevi stupovi, piše akademik Dašić, naglašavajući da je manastir ''propojao'' posle 30 godina, pri kraju sedme decenije 18 veka...

U analima manastira ostalo je zapisano da kada su Turci na Preobraženje Gospodnje hteli  peti put da ga zapale i razore,  1898. godine narod se digao na noge i odlučio-ili će odbraniti manastir, ili će izgoreti u njemu.

Među ljudima spremnim mreti za krst časni i slobodu zlatnu bio je i sveštenik Maksim Popović, zvani Lužac koji ih je ispovedio i zajedno sa njima ostao unutra da brane manastir. Kako je ostalo zapisano, otac Maksim, sa epitrahiljem o vratu, kamilavkom na glavi i srebrnim krstom u desnoj ruci, a putirom svetog pričešća u levoj ruci, obratio se zatočenicima, ističući pre pričešća da ''ako bude suđeno da ova svetinja i po peti put bude gorela, rešismo da i mi sa njom u njoj izgorimo i pođemo Bogu na istinu''. Manastir je tada odbranjen, ostalo je zapisano u hronikama manastira, pod čijim svodovima su održavani su zborovi,sabori, dogovarani ustanci i bune, ali i proglašena  nezavisnost Vasojevićke kneževine Holmije, pod vođstvom kontroverznog kneza Nikole Vasojevića.

UJEDINjENjE

Na Uskršnjem saboru 1857 godine, donesena je odluka o ujedinjenju Vasojevića sa Crnom Gorom u koju su oni uneli više od pola teritorije tadašnje podlovćenske Crne Gore. Posebnu ulogu u tome, ali i istoriji dužoj od osam vekova, za koje vreme su u manastiru  stolovali mnogi patrijarsi, mitropoliti i episkopi, imao je nsjidtsknutiji iguman manastira,''duhovnik s mačem'' Mojsije Zečević.

U novijoj istoriji u manastiru su u tron episkopa budimljansko-nikšićkog uvedeni sadašnji Mitropolit Joanikije i episkop Metodije.

PISMENOST

U ovom kraju cvetala je stara srpska pismenost što se odlično može pratiti od kraja 12. pa sve do sredine 18. veka. Razvoj pismenosti, živopisa i graditeljstva koje je u vreme Svetog Save i župana Prvoslava dobilo snažan zamah produžavao se kroz naredne vekove. Tragične posledice Prve, naročito Druge seobe, a potom i ukidanja Pećke patrijaršije 1766. godine na ovom području nisu ublažene za dugi niz decenija. Na izvestan način traju i do dana današnjeg,  reči su vladike Joanikija.