DAN ROĐENJA ALEKSANDRA I: Kraljev san ugašen u atentatu

KRALj Aleksandar Karađorđević bio je jedna velika ambicija koja se ugasila atentatom.

Možda bi ove reči akademika Ljubodraga Dimića ponajbolje mogle da opišu kralja Aleksandra Karađorđevića, obožavanog i kuđenog tvorca prve Jugoslavije. Rođen na današnji dan pre 130 godina na Cetinju, gde je stolovao njegov deda crnogorski knjaz Nikola, Aleksandar će postati jedna od najkontroverznijih ličnosti srpske istorije.

Detinjstvo je proveo na Cetinju, ranu mladost u Ženevi, gde je živeo sa ocem Petrom, bratom Đorđem i sestrom Jelenom. Majka kneginja Zorka umrla je rano. Aleksandar se školovao u Rusiji, a porodica se u Srbiju vraća nakon Majskog prevrata 1903. godine, kada je njegov otac izabran za kralja.

Slede burne godine za Srbiju i za Karađorđeviće, a Aleksandar, koji je bio drugorođeni sin, postaje prestolonaslednik 1909. godine nakon abdikacije starijeg brata Đorđa. Taj događaj smatra se i jednom od najvećih tajni porodice Karađorđević.

ALEKSANDROVI kritičari zameraju mu stvaranje zajedničke države sa Hrvatima i Slovencima, posle čega je sa mape sveta nestala Srbija, zameraju mu što je umesto velike Srbije izabrao Jugoslaviju, što je vladao apsolutistički i uveo diktaturu...

A kako ga ocenjuju istoričari?

Dok Predrag Marković smatra da je uloga kralja Aleksandra precenjena, Ljubodrag Dimić je mišljenja da je on bio velika istorijska figura, posle Karađorđa najznačajnija ličnost dinastije Karđorđević.

- Kada je preuzeo kontrolu nad državom, imao je mnogo krupnih grešaka - kaže, za "Novosti", Marković. - Nije razumeo nacionalne različitosti u Jugoslaviji, jer je verovao da je to jedan narod. Zbog njega su eskalirali sukobi sa dinastijom Petrović u Crnoj Gori, i sa Hrvatima. Ukinuo je parlamentarizam i političke slobode...

PROČITAJTE I:Kralj Aleksandar glavom platio samostalnu politiku

A šta je uticalo na to da uzurpira vlast mimo ustava i zakona?

Ljubodrag Dimić nabraja:

- Detinjstvo bez majke, koje je uticalo na njegovu trajnu nesigurnost, nepoverenje i obazrivost prema svemu i svakome - trajno je obeležilo njegovu ličnost. Kao i strogo vojničko vaspitanje koje je počeo da dobija sa nepunih 15 godina u Petrogradu i višegodišnji boravak u carističkoj Rusiji gde se suočio sa samodržavljem. On u mladim godinama nije bio u prilici da upozna demokratsko društvo i život u njemu - što je presudno uticalo na formiranje njegove autoritarne ličnosti.

Kralj Aleksandar sa suprugom i sinovima

DALjE, kaže naš sagovornik, nakon što je postao prestolonaslednik 1909. godine, red, disciplina, gađenje prema anarhiji svake vrste... kod Aleksandra su dodatno razvijeni.

- Sa 24 godine postao je ratnik ovenčan pobedama, njegov politički i lični legitimitet zasniva se na sedam godina dugom ratovanju u kome je komandovao vojskom, donosio važne političke i vojne odluke, stoički i bez panike podnosio poraze, doprinosio pobedama nad neprijateljem, neposredno bio u rovu, povlačio se preko Albanije. Na kraju Velikog rata, sa samo 31 godinom, bio je ovenčan slavom pobednika, nosio je oreol osvetnika Kosova i prestižni naziv oslobodioca i ujedinitelja - kaže Dimić.

Dodaje da su godine ratovanja dodatno kod Aleksandra podstakle strogost prema sebi i drugima, trajno ga opredelile da prigrli, u vojnom komandovanju poželjne, ali u političkom životu neprimerene metode direktnog, energičnog, naredbodavnog opštenja sa saradnicima, političkim liderima, članovima parlamenta, ministrima.

Teroristi pucaju u kralja Aleksandra u Marselju

- Koristeći rascepkanost političkih partija, nedostatak političkog jedinstva, nerazvijenost društva, malograđanski mentalitet, Aleksandar je bio neprikosnoveni politički autoritet koji načinom vladanja utiče na borbu stranaka, donošenje zakona, ustavno oblikovanje zemlje, raspuštanje parlamenta, smenjivanje vlada... Od 24 vlade u periodu do zavođenja diktature - 22 su srušene mimo parlamenta, na šta je često uticao i monarh - podseća naš sagovornik. - Suštinski, već od 1921. godine vladavini po ustavnim načelima se suprotstavlja lična priroda regenta.

ŠTA je dovelo do Šestojanuarske diktature 1929, a kasnije uvođenja Oktroisanog ustava 1931, događaja koji su kralja "pretvorili" u diktatora?

- Legitimitet ratnika i pobednika koji je imao i obilato eksploatisao, zatim dvoipogodišnje iskustvo vladanja bez ustava, haotično stanje u kome se zemlja nalazila, vodili su ka zavođenju lične vlasti 6. januara 1929. godine - objašnjava Dimić. - Kontrolišući sva tri oblika vlasti - izvršni, sudski i parlamentarni - i koncentrišući u svojim rukama odlučujuće državne funkcije, posebno vojsku, monarh je nastojao da bude stvarni, a ne samo formalni činilac potčinjen Ustavu, koji je, uz ostalo, zavođenjem lične vlasti i ukinuo. Oktroisani ustav iz 1931. godine, suštinski, nije ograničavao njegovu ličnu vlast. U tom periodu postojao je privid ustavne vladavine. Istovremeno, monarh je preko organizacije "Bela ruka" kontrolisao vojsku.

Sa samo 31 godinom Aleksandar je bio ovenčan slavom pobednika

Istoričar Čedomir Antić dobre strane kralja Aleksandra vidi u tome što je kao "hrabar i modernizator zaslužan za najveći politički uspon jedne srpske ili južnoslovenske države". Takođe, smatra da je Aleksandar bio uz vožda Karađorđa najveći vojskovođa među srpskim vladarima naše novije i savremene istorije, a za njega je vezana i značajna humanitarna delatnost.

- Međutim, on je formiran kao samovlasna, samoljubiva i teška ličnost - ističe Antić za naš list. - Preuzeo je preteško breme svodeći jugoslovensku državu na sebe. Najveće njegove greške bile su koncept integralnog jugoslovenstva, odustajanje od istinske parlamentarne demokratije, zapuštanje srpskih nacionalnih ustanova, nespremnost da amputira hrvatske i slovenačke zemlje kada je imao priliku. I u privatnom životu pravio je greške. Posebno se ogrešio o brata Đorđa.

Aleksandar na položaju tokom rata

VLADAVINA kontroverznog kralja okončana je 1934. godine atentatom u Marselju. U Aleksandra su pucali pripadnici makedonske organizacije VMRO i ustaškog pokreta.

- Ubili su ga neprijatelji Jugoslavije - kaže Predrag Marković. - Oni su se zaverili da ubiju čoveka koji je bio simbol te države.

A Ljubodrag Dimić zaključuje:

- Likvidacija u Marselju nije bila slučajnost istorije, jer se nikada ne puca u "makete" kada se ruši neka država, već u njene osnovne stubove. Takva je bila i namera ustaških atentatora i njihove organizacije.

IMENA PO NACIJAMA KRALjEVINE SHS

KRALj Aleksandar oženio se 1922. princezom Marijom Hoencolern, kćerkom rumunskog kralja Ferdinanda I i kraljice Marije, princeze od Velike Britanije i Irske, sinovice engleskog kralja Edvarda VII i unuke kraljice Viktorije. Ova rodbinska veza naše kraljice Marije sa engleskim dvorom doprinela je tome da ona sve do danas nije preneta u porodičnu kriptu Karađorđevića na Oplencu.

Imali su trojicu sinova - Petra, Tomislava i Andreja, a imena su birana po nacijama koje su bile u Kraljevini SHS.

KOBNA GREŠKA

Akademik Ljubodrag Dimić ističe da kralj u godinama diktature utiče na donošenje brojnih zakona koji će, smatrao je, integrisati zemlju:

- On je i osnovna podrška ideologiji integralnog jugoslovenstva, zasnovanoj na iluzijama da je deset godina života u zajedničkoj državi dovoljno dug period nakon koga može da nastane jedinstvena jugoslovenska nacija, da ta nacija može da nastane na direktivan način i u tačno određenom vremenu.