Vojvođanske priče: Gibraltar na Dunavu

STARIJI je pamte kao mesto neizlečivih romantika, tamburica i “Osam tamburaša” Janike Balaža, a mlađima je poznata kao mesto na kojem se, više od decenije, održava festival “Egzit”. Istoričarima je poznata kao “Gibraltar na Dunavu”, jer je bila neosvojiva za ondašnju ratnu tehniku. Ljubitelji misterije veruju u alu koja živi u njenim podzemnim galerijama, tunel koji vodi ispod Dunava i skriveno blago Habzburga. A svima koji su posetili drevno zdanje, u srcu se smestila stara bela kula sa satom koji velikom kazaljkom pokazuje sate, a malom minute.

Petrovaradinska tvrđava, koju danas znamo, počela je da se gradi davne 1692. godine, kada je kamen temeljac položio izaslanik cara Leopolda Prvog Habzburškog, austrijski princ Kroj. Sama izgradnja tvrđave, prema projektu francuskog vojnog arhitekte Sebastijana Vobana, trajala je punih 88 godina, sve do 1780.

Tvrđava je, kako su utvrdili istoričari, sagrađena na mestu praistorijskih utvrđenja, ali i cistercitskog samostana Belafons, odnosno Belin izvor. Više od vek i po bila je i u rukama Turaka, od 27. jula 1526. godine pa do definitivnog austrijskog osvajanja 1691. godine.

Prvi plan za izgradnju Tvrđave, zapisano je u ratnim arhivima, izradio je inženjerski pukovnik, grof Matijas Kajzersfeld, a naredni, inženjerski pukovnik, takođe grof Luiđi Ferdinando Marsilji. Za same radove bio je zadužen inženjerski pukovnik Mišel Vamberg, a posle njegove smrti 1703. godine, inženjerski pukovnik Gisenbir, koji ih je vodio do 1728. godine.

- Za izgradnju Tvrđave takođe su vezane mnoge legende - zapisao je Veljko Milković, neumorni istraživač Tvrđave, koji je o njoj napisao ceo niz knjiga, a poznat je i kao prvi koji je rastumačio sistem za snalaženje u podzemnim vojnim galerijama. - Priča se kako je cigla dodavana iz ruke u ruku, od ciglane s Trandžamenta do gradilišta, a pamti se da su i Srbi iz okoline zbog teškog kuluka prokleli Tvrđavu, da joj “kiselo drvo” uništi temelje i da je sruši. Interesantna je i činjenica da francuski vojni arhitekta Sebastijan Voban nije nikada posetio Petrovaradinsku tvrđavu, iako je ona građena po njegovom planu.

Za Tvrđavu, koja se prostire na 12 hektara, karakteristično je da ima “vodeni grad”, odnosno kanale između bedema koju su, prema potrebi, punjeni vodom iz Dunava, i gornju tvrđavu, koja je danas turistička atrakcija. Sa novosadske strane bio je sagrađen mostobran, urušen dvadesetih godina, dok na gornjem platou Tvrđave još stoje kasarne, barutni magacini, nekadašnje staje i topovske šupe i konjušnice.

Pogled na Petrovaradinsku tvrđavu iz 18. veka

- Najviše legendi vezano je upravo za podzemne vojne galerije, odnosno minski i kontraminski sistem, čiju je gradnju počeo 1764. godine major Šreder, komandant minerskog korpusa - navodi Milković. - Ovaj sistem nalazi se ispod “hornverka” u dužini od 16 kilometara, a njegova izgradnja potrajala je do 1776. godine. Naravno, ispod cele Tvrđave nalaze se podzemene galerije na četiri sprata dubine, tako da hodnika ima bar 20 kilometara, ako ne i više.

Ovaj jedinstveni sistem, navodi Milković, imao je predviđene instalacije minskih polja, kao i prostorije za smeštaj vojnika, oružja i 12.000 puškarnica. Podzemne galerije u vanrednim uslovima su mogle dati nužan smeštaj za više od 30.000 ljudi, a u okviru podzemlja izgrađena su dva rezervna ratna bunara.

- Veći bunar se nalazio kod Topovnjače i bio je prečnika četiri i dubine 60 metara - predočava Milković. - On se pogrešno u narodu naziva Rimski bunar. Manji, bunar cara Josifa Drugog nalazi se u dubokom podzemlju “hornverka” i širok je dva, a dubok 39 metara. On je kasnije u narodu nazvan Kajzer bunar - kazuje Milković, navodeći, takođe, da su zvanično poslednji radovi na izgradnji Tvrđave obavljeni 1780. godine, ali i da se zidanje produžilo do 1790. godine, kada Petrovaradinska tvrđava postaje najsavremenije naoružana tvrđava cele Monarhije.

Istraživanje Ratnog bunara

- Njeno naoružanje sastojalo se od 400 artiljerijskih oruđa rezličitog kalibra, što je za tadašnje prilike bio izvanredno veliki broj - jasan je Milković. - Postoji mogućnost da je tada sagrađen i tunel ispod Dunava, ali o tome još nema preciznih i pouzdanih podataka.

Novosađani su, međutim, dobro upamtili i ulogu Tvrđave u revoluciji u Austrougarskoj monarhiji, 1848, odnosno 1849. godine. U ovom sukobu, 12. jula 1849, topovoma sa Tvrđave bombardovan je Novi Sad i gotovo sve kuće ove varoši pod Tvrđavom bile su razorene.

Tvrđava sve do kraja Prvog svetskog rata, kako su zapisali istoričari, ostaje u rukama austrijske vojske, a tek posle proboja Solunskog fronta, početkom novembra 1918. godine, Vojska Kraljevine Srbije je stupila na teritoriju Petrovaradina, te je time i Tvrđava došla u njihove ruke.

Pamti se i da je dvadesetih godina trebalo da bude porušena kao neperspektivan vojni objekat, ali pukovnik Dragoš Đelošević, čovek koji je bio zadužen za ovaj nezahvalan posao, naredio je rušenje svih tvrđava, ali je poštedeo te sudbine Petrovaradinsku tvrđavu. Govorilo se da ju je poštedeo jer mu je bila “suviše lepa da bi je srušio”. Tako je mladim generacijama omogućio da uživaju u lepoti “Gibraltara na Dunavu”....

Kula sa satom na Petrovaradinskoj tvrđavi

SAT ZIMI KASNI, A LETI ŽURI

PREPOZNATLjIVA kula sa satom nalazi se na Bastionu Sv. Luja, a sam sat, koji potiče iz Alzasa, u Francuskoj, Petrovaradinu je poklonila carica Marija Terezija početkom 18. veka. Sat se navija ručno, svaki dan, i to već decenijama bez nadoknade radi Lajoš Lukač iz Petrovaradina. Brojčanik je postavljen na sve četiri strane tornja, brojevi su ispisani rimskim ciframa, a njegova mala kazaljka pokazuje minute a velika sate, kako bi “lađari i Mađari videli koliko je sati”. Inače, sat kada je hladno kasni, a pri lepom i toplom vremenu žuri, pa ga zovu i “pijani sat”.

GRAD NA STENI ČVRST KAO VERA

ŽITELjI Petrovaradina vole da ime grada tumače kao kombinaciju više jezika. Na latinskom jeziku “petra” znači stena, “var” je na mađarskom grad, dok bi na turskom “din” bilo vera. Spajanjem tih reči dobija se ime Petrovaradin, što u doslovnom tumačenju znači - grad na steni čvrst kao vera.

DRAGUTINOV POSED

SAMA Tvrđava je, kako su utvrdili istoričari, jedno vreme u 13. veku bila u rukama srpskog kralja Dragutina - “sremskog kralja”. On je, oženivši se mađarskom princezom, od tašte u miraz dobio Srem, Mačvu i deo Bosne, pa je verovatno u tom periodu Petrovaradinska tvrđava bila u okviru njegove države.

KAD JE ALA VOJNIKA ZAKLALA

JEDNA od najpoznatijih legendi o Petrovaradinskoj tvrđavi jeste ona o ali, velikoj zmiji koja davi sve one koji bi u tim hodnicima zalutali. Ova legenda se potkrepljuje i narodnom pesmom “Kad je ala vojnika zaklala”, ali sama legenda je nastala tako što je za vrema Kraljevine Jugoslavije neki podoficir rodom iz Crne Gore u svađi ubio svog zemljaka, pa da ne bi došlo do krvne osvete, porodici ubijenog je javljeno da je on greškom uhapšen i zatvoren u podzemlje Tvrđave, odakle je pokušao da pobegne, ali ga je neman udavila.

DUHOVI

EKIPA emisije “Goust hanters internešenel” - “Lovci na duhove”, američkog SF TV kanala, takođe je istraživala podzemlje Petrovaradinske tvrđave 2011. godine. Navodno su, sofisticiranom i hipersenzitivnom opremom, uspeli da identifikuju neke paranormalne aktivnosti u dugim hodnicima i tunelima ispod Petrovaradinske tvrđave.

ZATVORENICI

U KAZAMATIMA Petrovaradinske tvrđave nekoliko dana bio je zatvoren i Josip Broz Tito, tada austrijski narednik, pošto se bez dozvole udaljio od svoje jedinice, a na Tvrđavi je, pre odlaska u Rusiju, a posle sloma Prvog srpskog ustanka, bio interniran i vožd Karađorđe.

BLAGO

POSLE poraza od Napoleona kod Ekmila 1809. godine, u tada najsigurniju tvrđavu carevine, Habzburška monarhija je smestila porodični arhiv, zlato i srebro, državne zlatne i srebrne poluge, kao i rezerve žive neophodne za izradu puščane i topovske municije, tako da od tada datira i legenda o blagu skrivenom u podzemnim hodnicima.