Vojvođanske priče: U Banatu začetak slobode

FORMIRANjE Srpskog narodnog odbora u Velikom Bečkereku (stari naziv za Zrenjanin) 31. oktobra 1918. godine, prvog na tlu ondašnje Mađarske, jedan je od najsvetlijih trenutaka u istoriji srpskog naroda u Banatu. Uz jedinstven stav da raskinu državno-pravne veze sa Ugarskom, Bečkerečani su odigrali i ključnu ulogu prilikom donošenja odluke o prisajedinjenju Srbiji na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu 25. novembra 1918. Nisu hteli ujedinjenje posredstvom Narodnog veća, preko Zagreba, nego direktnim i bezuslovnim pripajanjem, kako su govorili, “majci Srbiji”.

Kada je u noći 30. oktobra 1918. izbila revolucija u Budimpešti pod vođstvom grofa Mihalja Karoljija, inače, antantofilski nastrojenog mađarskog političara, uz pomoć radikala i socijalista zbacio je sa vlasti tadašnjeg premijera grofa Hadika, sve sa ciljem da spase integralnu Mađarsku od ratnih razaranja i gubljenja teritorija. Da bi zadovoljio trenutno raspoloženje nacionalnih manjina Srba, Rumuna, Čeha, Slovaka i ostalih, proglasio je princip narodnog samoopredeljenja. Međutim, narodi su to shvatili kao priliku da sudbinu uzmu u svoje ruke i počeli da formiraju narodna veća.

U Velikom Bečkereku, koji je bio sedište značajne Torontalske županije, 31. oktobra 1918. u 16 časova formiran je Srpski narodni odbor (SNO), prvi u Vojvodini. Njegovi osnivači su dvojica tadašnjih viđenih Srba, advokati dr Slavko Županski (1889-1959) i dr Andrija Vasić (1874-1955). U svojim svedočenjima isticali su da je odluka bila spontana, bez uputstava ili saveta sa strane. Snažan podsticaj da požure bila je rešenost mađarskih vlasti da istog dana izaberu svoj odbor za celu županiju, a na zakazani zbor u gradskoj kasini pozvali su i Srbe.

- Smatrali smo da je važno preduhitriti Mađare i staviti ih pred svršen čin. Zato smo sazvali užu konferenciju u maloj dvorani Srpske pravoslavne crkvene opštine. Pored mene i Vasića, bili su još prisutni Žarko Stakić, pop Dragutin Mojić, Živko Ž. Terzin, Milan Rakić, Paja Ristić, Svetozar Isaković i Jefta Vukov. Izložili smo situaciju i ukazali na potrebu osnivanja zasebnog revolucionarnog tela. Nakon bratskog dogovora, jednoglasno smo rešili da osnujemo Srpski narodni odbor i uz odbor Srpsku narodnu stražu - svedoči dr Županski o osnivanju prvog SNO u Ugarskoj, dok je Srpska vojska bila još s one strane Dunava.

Spomen-ploča dr Slavku Županskom

Na osnivačkoj sednici raspravljalo se o tada najvažnijem pitanju - vojničkom i političkom slomu monarhije, mogućim posledicama po srpski narod u Vojvodini. Prisutni su imali na umu da se sada ostvaruje davnašnja srpska želja za oslobođenje od propadajuće monarhije, protiv koje su se borili internirci po zatvorima i dobrovoljci u redovima Srpske vojske. Dr Županski i članovi odbora osećali su se odgovornim pred svojim narodom, jer je od njihovih akcija zavisio uspeh proklamovanih principa slobodnog narodnog samoopredeljenja, što je valjalo politički osmisliti.

Na predlog dr Županskog, za predsednika SNO izabran je dr Andrija Vasić, a on je zajedno sa Živojinom Ž. Terzinim, imenovan za potpredsednika. Za počasnog predsednika izabran je stari vođa Srba i organizator političkih akcija dr Emil Gavrila, koji se tada još nalazio u internaciji. Županski i Vasić istog dana prisustvovali su osnivanju Mađarskog narodnog odbora, kojeg su obavestili da SNO već postoji u gradu! Izjava je na skupu izazvala rezignaciju prisutnih, jer su osetili da vreme i događaji ne idu njima u prilog.

Zbog grupa naoružanih vojnika koji su otimali i pljačkali, Mađari su strahovali za bezbednost u gradu, SNO ih je ubedio da će javni red i mir obezbeđivati Srpska narodna garda, koja je osnovana sutradan, 1. novembra. Za komandanta je postavljen penzionisani austrijski potpukovnik Mihajlo Miša Vejnović. Srpska garda imala je oko 400 naoružanih pešaka sa četiri mitraljeza i nešto konjanika. Posle organizovanja SNO u Velikom Bečkereku, osnovani su narodni odbori po susednim mestima u Banatu, koji su na ovaj gradski gledali kao na svoj rukovodeći organ i ispunjavali njegova naređenja.

- SNO stavio je sebi u zadatak da na svaki način spreči odliv novca i dobara iz grada i sa ovog područja. Rukovođen tom idejom, prvo zauzima najvažniji komunikacioni centar - poštu. To čini 7. novembra predvodnik Srpske garde Petar Subić, postavlja svoje ljude na ključna mesta u telefoniji i telegrafu, tako da je kontrolisao sve državne organe koji su komunicirali sa Budimpeštom i višim vojnim organima. Da bi sprečio odliv velike količine novca, koji je vlast htela da pošalje u Mađarsku, 10. novembra SNO je naredio svojoj gardi da opkoli zgradu Austrougarske narodne banke i sekvestrira zatečeni novac - opisuje Milan Đukanov, dugogodišnji direktor Istorijskog arhiva Zrenjanina, koji je istraživao ovu, prvu revoluciju sprovedenu bez prolivanja krvi, u Banatu 1918.

SNO je saznao da je u ovu banku doneto pet miliona kruna iz Pančeva, namenjenih otpremi u Segedin, iznosi Đukanov. Po upadu gardista u banku, zajedno sa nadležnim osobljem, sav novac i vrednosni papiri su prebrojani i ponovo vraćeni u kese, gde su nadalje čuvani. Srpska garda ostala je da čuva zgradu i novac u njoj. Da bi smirio duhove u Mađarskom narodnom odboru, dr Županski je otišao u banku i objasnio postupak. Ukazao je da je cilj zadržavanja novca obezbeđenje obrtnih sredstava za privredu, banke, zanatlije, trgovce i industriju posle rata, što je smirilo duhove u gradu.

Dr Andrija Vasić , Dr Slavko Županski

- Sve to dalo je podstrek SNO da osvoji najveći i najvažniji privredni objekat u gradu - železničku stanicu. Na njoj je bilo deponovano 30 malih i 40 velikih lokomotiva sa 800 vagona. Ovaj vozni park bio je veliki privredni i vojni potencijal i nije se smelo dozvoliti da ga Mađari odvezu u Segedin. Pogotovo što su se među vagonima nalazili i oni opljačkani tokom rata u Srbiji i drugim zemljama. Na stanicu je 12. novembra upućen vispreni Petar Subić, koji je nadležnima saopštio da Srpska garda uspostavlja red na stanici. Prvim vozom odmah je ekspedovao vojnike koji su se ovde zadržali radi pljačke. Subić je za svaki voz određivao pratnju da se ne bi neki od njih uputio preko granice - iznosi Đukanov.

Osvajanje stanice, što je predstavljalo treći strategijski objekat u srpskim rukama, ogorčilo je Mađare, jer su izgubili sve šanse da izvrše obimniju i efikasniju evakuaciju dobara u Mađarsku. To je izazvalo i kulminaciju ratničkog i osvetničkog duha kod njih, pa su pokušali da povrate železnicu.

- U noći 14. novembra 50 mađarskih gardista napada stanicu, otvarajući puščanu vatru na čuvare - Srpsku gardu. Napadnuti stražari obavestili su komandu, koja šalje pomoć, opkoljava i zarobljava napadače. Oni su razoružani i sprovedeni do štaba Srpske garde, u porti Uspenske crkve. To je bio jedinstven primer u čitavoj Vojvodini, da pod legalnom mađarskom upravom srpski gardisti sprovode mađarske gardiste kao zarobljenike - naglašava Đukanov, a ovaj događaj toliko je demoralisao mađarske vlastodršce i njihovu gardu da se više nisu usuđivali da bilo šta preduzmu protiv Srba.

Vojvoda Petar Bojović u oslobođenom Bečkereku

Veliki Bečkerek 16. novembra napustio je 25. lovački bataljon, poslednja nemačka jedinica u gradu. Sutradan, 17. novembra 1918. stigli su srpski oslobodioci.

Na dan oslobođenja, grad je osvanuo iskićen srpskim zastavama. Srbi, među kojima su bili i članovi SNO i garde, u velikom broju okupili su se na železničkoj stanici da prisustvuju veličanstvenom događaju - dolasku Srpske oslobodilačke vojske. Oko 10 časova na peronu se zaustavio voz sa čelnim bataljonom Gvozdenog puka “Knjaz Mihailo”, pod komandom brigadira Dragutina Ristića. Kada je voz stao i kada su se oslobodioci susreli sa narodom, nastalo je opšte veselje. Klicalo se vojsci, usledilo je grljenje i ljubljenje sa vojnicima i oficirima. Brigadiru Ristiću zatim je u velikoj dvorani Županije predata vlast. Obraćajući se građanima, srpski komandant najavio je da svima, bez obzira na narodnost i veru, donosi slobodu, bezbednost i razvitak.

- Svojoj braći u Velikom Bečkereku doneli ste davno žuđenu slobodu, otrgnutu pre 300 godina. Mi smo u ovim krajevima živeli teške dane, snosili gorke patnje, ali naše ime smo sačuvali, našu narodnu svest održali. Nikada mi naše narodne svetinje izneverili nismo. U nama je i u najvećim iskušenjima vazda živela svest da smo jedno i da ćemo se opet stopiti u jednu zajednicu - bila je poruka dr Županskog srpskim oslobodiocima.

ZASTUPALI TEŽNjU NARODA

VELIKOBEČKEREČKU poslaničku delegaciju na Velikoj narodnoj skupštini Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena, koja je održana 25. novembra 1918. u Novom Sadu i rešila sudbinu Vojvodine, predvodila su tri advokata, doktora prava, odlični poznavaoci političkih prilika i težnji svog naroda - Slavko Županski, Andrija Vasić i Emil Gavrila. Izneli su čvrst stav SNO Velikog Bečkereka za pripajanje Kraljevini Srbiji i kasnije sjedinjenje sa drugim narodima u Jugoslaviju. Pod uticajem Velikobečkerečana, ostali odbori svojim poslanicima dali su vezane mandate da glasaju samo za srpsku opciju, pa je tako ideja priključenja Vojvodine Srbiji pobedila na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu.