Srpskim humkama u Makedoniji večni počinak

OD STALNOG DOPISNIKA: SKOPLjE

KOSTURNICA u kojoj počivaju zemni ostaci vojnika stradalih u borbama na Govedarniku, Osogovu, Retkim Bukovima i Presecima tokom Drugog balkanskog rata, uzidana ispod spomen-škole u selu Donja Cera, u opštini Makedonska Kamenica, na istoku Makedonije, uskoro bi trebalo da bude sanirana i obnovljena, saznaju "Novosti".

Na tom vojnom mermorijalu, iz još uvek nekompletiranog registra spomen-obeležja, grobalja poginulih srpskih vojnika u oslobodilačkim ratovima na području sadašnje Republike Makedonije, izvođeni su određeni restauratorski radovi 1980. godine.

Da je kompletiranje registracije brojnih vojnih memorijala, spomenika, spomen-obeležja, vojničkih grobalja i humki poginulih srpskih vojnika u minulim ratovima na području Makedonije još uvek nezavršen posao, potvrđuju povremena inoviranja postojećeg stanja radnim sagledavanjem stručnjaka "na terenu". I, najnoviji radni obilazak ekipe stručnjaka iz Beograda dela obeležja u Makedoniji potvrđuje da je registar memorijala "od interesa za Srbiju" - nepotpun.

Značajan doprinos nekim otkrićima od koristi stručnjacima u Srbiji, pružaju istraživanja i zapisi objavljeni na sajtu Srpskog kulturnog centra "Spona" iz Skoplja.

- Dvojica stručnjaka Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Beograda, arhitekta Aleksa Ciganović i istoričar Nenad Lajbenšpreger, uz saglasnost Ministarstva kulture Makedonije, zvanično su angažovani na sprovođenju projekta pod naslovom "Nastavak rekognosciranja srpskih vojnih memorijala u cilju popisivanja, kartiranja, uspostavljanja i vođenja evidencije o poginulim licima i stvaranje tehničke dokumentacije za njihovu sanaciju ili novo označavanje" - kažu za naš list u "Sponi".

Zajedno sa predstavnicima Ambasade Srbije u Skoplju, Centra "Spona", Udruženja za zaštitu srpskih spomenika u Makedoniji, stručnjaci su obišli spomen-crkvu Sv. arhangela Mihaila u naselju Autokomanda u Skoplju, obližnje selo Kučkovo, gde je sagledano stanje ostataka srušene spomen-kapele i spomenika kralju Petru Karađorđeviću, obeležja u Krivoj Palanci, Štipu, Karaslaru kod Velesa, zatim spomen-kapelu Manastirec, kod Makedonskog Broda, kapelu i kosturnicu na Kajmakčalanu, memorijale u Prilepu, Ohridu, Novacima kod Bitolja...

U skopskom hramu tek sada je notifikovan dosada "zagubljeni" ikonostas sa retkim bojenim platnima - dar generala i pukovnika Srpske vojske iz 1933. godine.

"Ikonostas je impresivan. Prvobitno se nalazio u kripti ove crkve, a potom je, pre nekoliko godina, premešten u krstionicu u konaku", rečeno nam je u hramu, zadužbini kralja Aleksandra Karađorđevića, sada pod "gazdovanjem" nekanonske Makedonske pravoslavne crkve (MPC).

Na vrhu brda Kalenica kod Štipa, na mestu srušene Spomen-kosturnice poginulih srpskih vojnika iz Drugog balkanskog rata, 60-ih godina minulog veka podignuta je Meteorološka stanica. Zoran Krstev, radnik na obezbeđenju sadašnjeg objekta, kaže da "postoje pretpostavke" da ispod stanice, u zarušenom delu kosturnice i sada ima kostiju stradalih ratnika.

- Druga, takođe porušena spomen-kosturnica na tom području bila je u gradskom naselju Senjak u Štipu. Krstev kaže da je kao dete 1974. gledao da su "kosti bile svuda okolo gde su se igrala deca". Svedoči da su u raščišćavanju terena na Senjaku za izgradnju tržnog centra i vrtića, "kamioni odvozili kosti". Prema nekim pretpostavkama, kosti srpskih vojnika su prebačene u zajedničku vojnu grobnicu na gradskom groblju - otkriva nam Krstev.

No, zvaničnih potvrda i precizne evidencije o tome - nema, čak ni u Muzeju u Štipu.

Kako kaže direktor ovog muzeja Ѕoran Čitkušev, zahvaljujući dodatnim informacijama lokalnog stanovništva u okolini Krive Palanke, stručnjaci su pronašli i grobnicu srpskih četnika stradalih 1905. u selu Petralica, u ataru sadašnje opštine Rankovce.

- Veće spomen-obeležje je podignuto 1923. na mestu njihove pogibije i posvećeno je svim poginulim u boju sa Turcima 1905. Kasnije je preneto na groblje - ispred crkve. Ustanovljeno je da postoje dva spomenika nad grobnicom poginulih četnika. Konačno je identifikovan sačuvani grob četnika Bogdana Jugovića Hajnca iz 1905. Njegov spomenik, "do sada vođen kao uništen", izrađen je u radionici Lukača, sa još jednim obeležjem rađenim u Velikom Bečkereku 1923. sa ispisanim imenima dvadesetak srpskih dobrovoljaca - kaže Čitkušev.

Spomenik kralju Petru Karađorđeviću u formi kapele na vrhu Jazvinje, iznad sela Kučkova, nadomak Skoplja, delo arhitekte Momira Korunovića, podignut je 1933. Poput spomen-kosturnice na Zebrnjaku kod Kumanova i ovaj spomenik minirali su pripadnici bugarskih okupacionih snaga tokom Drugog svetskog rata. Od spomen-kapele u Kučkovu ostala je samo kupola sa nekoliko eksplozivom razorenih kvadri betona.

U dugo zaboravljenoj spomen-kosturnici u Čelopeku, u opštini Staro Nagoričane na severu Makedonije, počivaju kosti 26 srpskih četnika stradalih kod ovog mesta 1905. i 1906. godine i šest vojnika, verovatno poginulih tokom Kumanovske bitke 1912. godine. Svi su prvobitno bili sahranjeni u rejonu sela, neki na obližnjem seoskom gorblju, a kasnije preneti u kosturnicu. Stručnjaci ističu i izuzetnu važnost novootkrivenog hrama sa ostacima živopisa u Čelopeku. "Prema opusu zidanja", kako pretpostavljaju, "građevina verovatno potiče iz 13. veka".

CRKVA KRALjA ALEKSANDRA

U obimnom radnom materijalu sa terenskog obilaska vojnih memorijala u Makedoniji nalazi se i deo dokumentovanog priloga o Crkvi Sv. spasa u selu Romanovce kod Kumanova. Hram je podignut (ili osvećen) 1940, kada je i postavljena spomen-ploča u čast kralju Aleksandru Karađorđeviću i seljanima poginulim tokom Prvog svetskog rata.

BEZIMENI RATNICI

Na srpskom vojničkom groblju u Bitolju, prema zvaničnom registru, počivaju zemni ostaci 1.321 ratnika. No, krajem 80-ih godina prošlog veka, spisak sa njihovim imenima se "negde zametnuo", navodno u Muzeju u Bitolju. Zato su u rekonstrukciji memorijala, na metalnim krstovima iznad humki stradalih srpskih vojnika čije kosti počivaju na groblju u Bitolju - brojevi, umesto imena.