OSAM VEKOVA SPC: Sa Arsenijem u novu otadžbinu

VELIKA seoba Srba 1690. godine jedan je od najvažnijih događaja u istoriji srpskog naroda. Selidba naroda sa prostora Stare Srbije ka severu izazvalo je niz tektonskih demografskih, ekonomskih, kulturoloških i političkih promena na Balkanu. To je doba egzodusa ili izlaska našeg naroda u Evropu, pomeranja srpskog prostora ka severu, ali i krupnih promena u organizaciji Crkve, čiji efekti su vidljivi i danas.

Crkveni hroničar Đoko Slijepčević u svojom kapitalnom delu "Istorija srpske crkve" konstatuje:

"Talasom migracija koju je predvodio patrijarh Arsenije Treći Čarnojević sa veliki delom sveštenstva i naroda u zemlje severno od Save i Dunava počelo je cepanje administrativnog jedinstva Pećke patrijaršije".

PROČITAJTE JOŠ: Najvažniji događaj u ropstvu pod Osmanlijama: Novi život Pećke patrijaršije

Velika seoba Srba 1690. godine bila je direktna posledica sve većih turskih pobeda nad austrijskom vojskom čiji je saveznik u Velikom bečkom ratu bio i srpski narod. Patrijarh Arsenije povukao se sa trojicom episkopa - rudničkim Teofanom, zvorničkim Gerasimom i beogradskim Simeonom, zajedno sa velikim brojem narodnih starešina. Oni nisu smatrali da je njihova selidba trajna, već da se samo privremeno sklanjanju od turske osvete, do vraćanja u otadžbinu. Istorija, je međutim, pokazala da su verovali u nemoguće.

U nove krajeve Srbi su se selili na osnovu Privilegija koje im je izdao car Leopold Prvi. Ovaj dokument odnosio se ne samo na novopridošle izbeglice, već i na sve Srbe. On je dozvoljavao slobodno naseljavanje Srba do Budima i Komorana u Ugarskoj, a crkvenom poglavaru garantovao je i svetovnu vlast. Misija Crkve bila je zaštićena, kao i njena imovina, a pripisano je da dobra Srba bez naslednika, post mortem pripadaju njihovoj crkvi. Sve ove privilegije potvrđivali su svi vladari zaključno sa Marijom Terezijom.

Ključni događaj na kom je doneta dalekosežna odluka o selidbi doneta je na crkveno-narodnom Saboru u Beogradu, neposredno pred pad grada pod Osmanlije, juna 1690. Crkva, svesna svih opasnosti, ali i nemoći naroda da formuliše svoje zahteve i potrebe, preuzela je odgovornost i teret srpske budućnosti. U Beč je upućen jenopoljski episkop Isaija Đaković, koji je uz velike napore i diplomatiju, zahvaljujući svojoj umešnosti, dobrim ličnim vezama i budnosti, uspeo da izdejstvuje da u Privilegije, koje je car Leopold Prvi izdao 21. avgusta 1690. uđe, uglavnom, sve ono što je i traženo.

Patrijarh Arsenije III

Patrijarhu Arseniju priznata je vlast nad celokupnim srpskim narodom, kao što je bila i pod Turcima. Crkva je tako i nadalje ostala čuvar narodnog jedinstva, u potpunosti zamenivši srpsku srednjovekovnu državu.

Karlovačkim mirom 1699. godine povučene su nove granice između Turske i Austrije. Teritorijalno jedinstvo Pećke patrijaršije je razbijeno: na teritoriji pod vlašću Habzburga našlo se sedam eparhija, ali veći broj episkopija i dalje je bio pod turskom vlašću. Njima je upravljao patrijarh Kalinik Prvi koji je iza sebe imao tursku vlast, i koga većina srpskih arhijereja nije priznavala za crkvenog poglavara.

Srbe na novoj zemlji svakako nije sačekalo blagostanje. Naseljeni su na pustoj, neobrađenoj i siromašnoj zemlji, gde su u 17. veku sela i gradovi tek bili u povoju. Severno od Save i Dunava Srbe je sačekao i novi problem - uticaj Katoličke crkve i težnja klera ka unijaćenju pravoslavnog življa. Srpska crkva našla se tako između čekića i nakovnja - sa juga su pretile Osmanlije koje su se svetile za učešće Srba i sveštenstva u ratu na strani Austrije, a sa druge pokrštavanja od strane Rimokatoličke crkve.

Crkva na turskim teritorijama, posle Bečkog rata definitivno nije bila ista, a kulminacija promene istorijskih okolnosti nastupila je drugim ukidanjem Pećke patrijaršije 1766.

"To je bila posledica duge i uporne borbe Srpske pravoslavne crkve i srpskog naroda protiv Turske carevine. Još od kraja 16. veka Porta je počela da gubi poverenje u političku lojalnost predstavnika crkve, da ga krajem 17. i početkom 18. veka sasvim izgubila. To je proizvelo dugoročne posledice po duhovni život srpskog naroda", beleži Slijepčević.

Ukidanje Pećke patrijaršije smatra se uvertirom u najmračnije doba srpskog naroda i crkve, koji će dovesti do nacionalnog buđenja i oslobođenja u osvit 19. veka. Važan faktor u ukidanju zvanične Srpske crkve odigrali su i fanariotski krugovi u Carigradu na čijem je čelu stajala Carigradska patrijaršija, kao nosilac "velike grčke ideje".

PROČITAJTE JOŠ: JUBILEJ SPC: Na Kosovu još osam vekova

Koristeći se velikim uticajem u Velikoj porti, kojoj su često činili krupne finansijske usluge, fanarioti su težili grcizaciji celokupnog negrčkog pravoslavnog stanovništva na Balkanu. Tokom 18. veka podudarali su se interesi Velike porte, i fanariota, pa i Rimokatoličke crkve kojima je odgovaralo ukidanje srpske crkvene samostalnosti.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

PRVO HRAMOVI, PA KUĆE

OD prelaska na Balkan posle Maričke bitke 1371. turska vojska je stalno napredovala. Do kraja 15. veka okupirala je polovinu "Dunavske linije" - od njegove delte do Beograda, duž Save do Vrbasa pa preko Cetine do Jadranskog mora. Ogromna teritorija carevine onemogućavala je nadzor nad vilajetima i njihovim beglerbegovima, što je davalo maha ćudima i prohtevima pojedinaca da uzurpiraju porobljeno stanovništvo.

Nadu za nekakav spas i očuvanje nacionalnog identiteta, Srbi su već u 15. veku počeli da traže u krajevima preko Save i Dunava - južnim krajevima Ugarske i Austrije. Najpre su prebezi bili pojedinačni, a potom su usledile i velike seobe. Prva je bila krajem 1481. godine, kada je despot Vuk Branković (Zmaj Ognjeni Vuk) razbio vojsku smederevskog zapovednika Skender-bega i dospeo do Kruševca. U povratku za Ugarsku pratilo ga je oko 6.000 srpskih porodica. Te preseljene Srbe kralj Matija Korvin nastanio je u okolini Temišvara. Do kraja 15. veka, prema istorijskim izvorima, u Južnu Ugarsku preselilo blizu 130.000 Srba. Već u Austrougarskoj, sredinom 19. veka, živelo ih je oko milion na prostoru Južne Ugarske, Vojne krajine i Dalmacije.

Seoba Srba okom Paje Jovanovića

U tim seobama Srbi su sa sobom "nosili" svoja verovanja i crkvenu organizaciju, od Banata i Bačke preko Srema, Slavonije, Bosanske Krajine do Like i Dalmacije. Sa novim kolonistima iz starih srpskih zemalja širi se i Srpska crkva. Ona se tada umnogome "oslanja" i na svetinje koje su u tim krajevima već podigli Nemanjići ili njihove sestre i ćerke udate na prostore današnjih Hrvatske, Slovenije i Bosne, kao i Brankovići, Lazarevići, Jakšići, Jovšići, monasi iz Stare Srbije... U svim novim oblastima koje su naselili, u 15. i 16. veku, gradili su nove ili prihvatali stare manastire. U Banatu to su Vojlovica, Hodoš i Bezdan, u Bačkoj Kovilj, a u Sremu Grgeteg, Krušedol, Hopovo, Jazak, Beočin i Šišatovac. Velika duhovna i kulturna sedišta Srba u Slavoniji bili su manastiri Orahovica, Pakra i Lepavina, u Bosanskoj Krajini Moštanica, Gomionica i (H)Rmanj, a u Dalmaciji Krupa, Krka i Dragović.

PROČITAJTE JOŠ: Vezir i patrijarh iz Mileševe: Srbima pod osmanskom vlašću dvojica Sokolovića bila svetlost

Srpska crkva je, u drugoj polovini 15. i prvoj polovini 16. veka, stvorila i nove eparhije u Ugarskoj i na području današnje Hrvatske i Bosne, gde ih nije bilo pre dolaska Turaka. Početkom 16. veka osnovana je Eparhija sremska, sa sedištem u Krušedolu. Nove eparhije se stvaraju i u Lipovi (Jenopolju), Vršcu i Budimu. Dabrobosanska eparhija pak svoju nadležnost proširuje na Bosansku Krajinu, a sedište joj je neko vreme bilo u manastiru (H)Rmnju, u današnjem Martin Brodu. Smešten na ušću Unca u Unu, ovaj manastir je, po narodnom predanju, podigla Katarina Branković, ćerka despota Đurđa Brankovića i supruga grofa Ulriha Drugog Celjskog. (J. MATIJEVIĆ)

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

POGLAVARI SPC:

DANILO TREĆI

SIN srpskog velikaša, potonjeg monaha Doroteja, Danilo, bio je peti patrijarh srpski, od 1391. do 1395. Izabran je na saboru u Žiči koji je sazvao knez Stefan Lazarević. Upravljao je crkvom pod imenom Danilo Treći i potpisivao se kao "Danilo, po milosti Božjoj preosvećeni patrijarh Srbima i Primorju". Na tronu srpskih poglavara bio je u vrlo teškim vremenima, posle Kosovskog boja, kada je Srbija bila vazalna država kojom je, do punoletstva sina Stefana, upravljala kneginja Milica. Veruje se da je patrijarh Danilo Treći odobrio da se mošti kneza Lazara prenesu iz Hrama Svetog spasa u Prištini u njegovu zadužbinu - manastir Ravanicu. Tom prilikom je knez Lazar i kanonizovan.

Patrijarh Danilo Treći je bio i pisac, a njegova dela su i dan-danas vrlo značajna u srpskoj književnosti. Napisao je "Pohvalu knezu Lazaru", za koju književni kritičari kažu da je "pisana sa ukusom i svrstava se među najlepše književne tvorevine starije srpske književnosti". Osim toga, Danilo Treći se smatra jednim od tvoraca kosovskog kulta. U delima nastalim pre Kosovske bitke mnogo je pisao o lozi Nemanjića, a posle Kosovskog boja, knezu Lazaru je posvetio četiri spisa. Ti tekstovi simbolizuju Lazarevo velikomučeništvo i nadmoć "carstva nebeskog" nad "carstvom zemaljskim". Godina smrti patrijarha Danila Trećeg nije poznata.

Patrijarh Danilo Treći

SAVA PETI

ARHIEPISKOP pećki i patrijarh srpski, od 1396. do 1409. godine, bio je Sava Peti. O njemu kao šestom patrijarhu SPC vrlo malo se zna. U spisima se potpisivao i kao "patrijarh Srba i Grka". Obavio je sahranu patrijarha Jefrema, podigao mu grobnicu i posle sedam godina proglasio ga za svetitelja.

Sava Peti je bio savremenik boja na Rovinama 1395, i kod Nikopolja godinu kasnije, i kod Angore 1402. U prve dve bitke Srbi su se kao turski vazali borili protiv hrišćana, dok su u Bici kod Angore, predvođeni despotom Stefanom Lazarevićem, kada je sultan Bajazit Prvi poražen od Timura (Tamerlana). Tada su se Srbi oslobodili turskog vazalstva. Patrijarh Sava Peti se upokojio 7. oktobra, ali se, kako piše istoričar Đoko Slijepčević, ne zna tačno koje godine.

DANILO ČETVRTI

Od 1406. do 1407, patrijarh srpski bio je Danilo Četvrti, o kom ima vrlo malo istorijskih podataka. Osim njegovog imena, ne zna se ni kada ni gde je ustoličen. Upravljao je crkvom u vreme velikih previranja i unutrašnjih sukoba između Lazarevića i Brankovića. Na tronu srpske crkve bio je vrlo kratko, a njegov naslednik Kirilo Prvi, kao novi patrijarh pominje se već 1407.