Nikola Malović: Pogled na more, to je pitanje nacionalnog ponosa

U Boki se dogodioprvi brod i parobrod,škola i pomorska škola,apoteka, bolnica, Zetska episkopija Svetog Save,kolski put,redovna saobraćajna linija,poštanska marka,prvo pozorište, vazduhoplov, dokumentarni film i prvi voz

Nikola Malović, srpski pisac iz Boke Kotorske, dobitnik 10 književnih nagrada, jedan od osnivača Grupe P-70, objavio je knjigu „Boka Kotorska i Srbija“ (Knjiga komerc), s recenzentskim potpisom Veljka Lalića. Knjiga nam iz do sada nepoznatog ugla dočarava boje, ukuse, mirise, ali i geopolitičke slike Mediterana. Malovićeva nova knjiga takođe donosi koncept po kome je nedopustivo da Srbija nema izlaz na more, i prvi put nas upoznaje sa sintagmom Boka Kotorska i Srbija, na koju nismo navikli iako je jednako organska kao i Srbija i Crna Gora ili Crna Gora i Boka Kotorska.

Za vas je, i kao romanopisca i kao istraživača malo poznate istorije, Boka svojevrsna planeta. Šta to konkretno znači?

Planeta Boka je zgodna metafora iz više razloga. Počesto kazujem da je Boka Kotorska zapravo ostrvo, trima stranama omeđena morem hiljadumetarskog kamena, a sa četvrte strane omeđena morem.
Boka Kotorska je zaliv, a zapravo fjord koji tu ne bi trebalo da postoji. Naime, fjordova nema u Mediteranu, nego samo na sjeveru Evrope, u Norveškoj, ili na jugu Južne Amerike, u Čileu. Za razliku od ostalih fjordova koji su nenaseljeni, Boka je postala prenaseljena, nevjerovatna geografija koju povezuje vijugava obalna linija duga 100 km, što spaja drevne i stare gradove. Drevni su Risan i Kotor, a stari Herceg Novi (iz 1382), Perast itd.

Pročitajte još: Nikola Malović: Perast je moj Makondo

Nije li Boka velika tajna srpskog izlaska na more?

Naziv se uvriježio, pa tako više nikoga ko je ozračen sintagmom Crnogorsko primorje ne možemo da ubijedimo da se zapravo tu radi o Bokeljskom primorju, od Herceg Novog do Konfina kod Čanja, a da je Crnogorsko primorje onaj mali zemljouz od Bara do Ulcinja. Toliko je Crna Gora u doba kralja Nikole dobila na ime zaslugah, ali ne i Boku, koju je kao neosvojivu tvrđavu, sa oko 80 fortifikovanih objekata Austrougarska sagradila da bude do konca neosvojiva forteca. Da se Austrougarska nije raspala, o Boki bi moglo da se govori i kao o Tvrđavi Boki.

Danas, kada je od veoma srpskog i rimokatoličkog Dubrovnika ostao samo rimokatolički Dubrovnik sa insignijama hrvatskih demokratskih vladara, danas kada nema ni govora o ozbiljnijim grupacijama obalnih Srba sjeverozapadnije od Boke, ispada da je Boka jedina istorijski potvrđena geografija na kojoj naš narod i dalje živi uz more.

Velika greška srpskih srednjovjekovnih vladara bila je u tome što sa većom pažnjom nisu gledali na pomorstvo. U pravu je Predrag Matvejević: Zemlje koje nisu dale službeni položaj kartografiji ne bilježe velike pomorske poduhvate. Pomorstvo i kartografija bili su dio vojne moći i strategije.

Sveti Sava koji je bio putnik na brodu, posebno kada je plovio u Svetu zemlju, upravo je u Boki osnovao Zetsku episkopiju 1219, što će reći da dogodine slavimo 800 godina Svetog Save ne na još jednoj srpskoj geografiji nego u geografiji u kojoj je, mimo Svete Gore, kult Svetog Save upravo najizraženiji.

Zašto je svakom narodu koji želi da živi pun život potrebno i jedno more?

Zemlja bez mora ništa ne vredi – istinitu sam rečenicu srpske spisateljice Ljubice Arsić prenio u knjigu „Boka Kotorska i Srbija“.
Ma koliko mi mislili da na svijetu ima država bez izlaza na more, svega ih je 42. Iako se smatraju kontinentalnim, one su zapravo zarobljene zemljom (eng. termin landlocked).

S izvijesnom količinom soli koju ima olizan prst, listamo naše školske istorijske atlase, i vidimo da su srpske zemlje imale širok izlaz na Jadran, sve do 1459. kada Srbija prvi put postaje kontinentalna, iako je Kotor od 1185. bio vjerni, serbski, stoni, ljubljeni i slavni grad Stefana Nemanje, a ostrvo Miholjska prevlaka u Boki – centar Zetske episkopije.

Primorja imaju tendenciju da budu bogatija i naseljenija od zaleđa, što se može uočiti na noćnom satelitskom snimku Mediterana, jer obale upravo blješte u svjetlosti.
Balkan je u mraku.

Biti landlocked zemlja upravo je zamka, jer država zavisi od susjedstva, i ako je ono još i rovito, zemlji je nemoguće da se razvija kao što to mogu obalne države jer su u prilici da hipotetički trguju sa cijelim svijetom.

S izlaskom na more, država može da vodi samostalniju spoljnu politiku, i može da bude usmjerena ka geografski veoma udaljenim zemljama. Otuda može doći pomoć, kao što je bivalo, i mi možemo priskočiti u pomoć, kao što je bivalo.

Nakon iskustva s falsifikovanim crnogorskim referendumom iz 2006. godine (v. Bijela knjiga, Podgorica, 2006), u godini (2015) kada generalni sekretar NATO-a Jens Stoltenberg biva u Beogradu dočekivan lebom i solju (!) – teško je reći da li bi Srbija, i da je opstala sa Crnom Gorom, imala nade u tome što je s Rusijom povezana morem.

Mada, sve je stvar geopolitičke konstelacije.
Jer ako je jednom Rusija slavodobitno od strane Bokelja katolika i pravoslavaca bila dočekana kao oslobodilac, 1806–1807, što iste veze koje je u 18. vijeku uspostavio kap. Marko Martinović u Perastu (školujući buduće nautičke oficire Petra Velikog) ne bi bile obnovljive prirode?
Mnogi su pisci kazivali da zemlja bez mora i nije nešto, a mene je kanda zapalo da ponavljam kao papagalo da Primorje bez svog prirodnog zaleđa i nije neko Primorje.

Pročitajte još: Hotel odao počast piscu - stalnom gostu: Spomen-ploča za Malovića

Doba Nemanjića se ne može zamisliti bez Kotora, to jest Boke. Iz Kotora je fra Vita, graditelj Dečana. Kako je tekao bokeljski srednji vek?

Kosovski Albanci već dugo uče da je graditelj Visokih Dečana bio Kuč, porijeklom Albanac, iz čega proizlazi da je crkva građena „vizantijsko-ilirskim stilom“ dio albanske kulturne i istorijske baštine. Logikom pars pro toto – dio za cjelinu, što važi za Dečane da važi i za pokrajinu.

Za sada Kosovo* nije član Uneska (Organizacije UN za obrazovanje, nauku i kulturu), jer je uložen veto za prijem Kosova*.
Ima ljudi koji vole da se kite tuđim perjem, a ima kanda i onih koji bi ubili za bokun identiteta.

Izuzetak od pravila anonimnosti jeste da se srednjovjekovni neimar uopšte potpiše na građevini. Srećom pa se to dogodilo 1335, kada je iznad južnih vrata crkve uklesao ćirilicom – da on, fra Vita, mali brat, protomajstor iz Kotora, grada kraljevog, sazida crkvu kralju Stefanu Dečanskom, za osam godina.

Tragom ovog podatka Risto Kovijanić (1895–1990) objavio je knjigu (Nolit, Beograd, 1962; Knjižara So, Herceg Novi, 2016) u kojoj podiže cijeli sistem u vezi s tim u kakvim je samo vezama bio Kotor, glavna luka srednjovjekovne države, s našim zaleđem.
Pazimo…

Tokom dvjesta godina vladavine Nemanjića Kotor je bio najkulturniji grad srpske države, koja je u drugoj polovini 13. i prvoj polovini 14. veka bila najmoćnija na Balkanu. Mi smo danas njeni nedostojni nasljednici, ne zbog izgubljene veličine već zbog izgubljenog samopoštovanja i zapostavljene kulture.

Visoke Dečane, zadužbinu Nemanjića, Stefana Dečanskog i cara Dušana, gradio je protomajstor Vita Kotoranin, od 1328. do 1335. Ni iz jednog pisanog dokumenta ne može se više iščitati o obimu, karakteru i visini srpske srednjovjekovne kulture – koliko iz „čitanja“ Visokih Dečana.

Kotorska dlijeta ispisala su diplomu na Visokim Dečanima. Manastir isklesan od kamena prije skoro 700 godina stoji i danas kao saliven.

Dečanski živopis oduhovio je Vitino djelo. Po mnoštvu fresaka, a ima ih preko 1000, to je jedna od najbogatijih crkava na svijetu.

Pročitajte još: Nikola Malović dobitnik nagrade "Borisav Stanković"

Ako je Gračanica lirska pjesma, Dečani su ep.

Vita Kotoranin sagradio je dečanski ep pola vijeka prije Kosovske bitke (1389), podigavši najraskošniju srpsku srednjovjekovnu građevinu – spomenik svetske kulturne i umjetničke baštine.
U doba Vite Kotor je imao apoteku, ljekare, notare. Imao je gramatikalnu školu (preteču današnje Gimnazije), najstariju u regionu, pored dubrovačke i zadarske. Beograd će je dobiti 500 godina potom. Imao je znamenitu slikarsku školu; zlatarsku; kovačku; čuvenu građevinarsku, koja je uticala na razvoj raške građevinarske škole; Kotor ima drvodjelce, brodograditelje, obućare, krznare, krojače, kožare, kožuhare, klobučare, užare, kotlare, voskare, mlinare, pekare, ribare…

Doba fra Vite je vrijeme kada kultura Mediterana zalazi duboko u kontinent, i kada širini Nemanjića, pa ni kralju Stefanu Urošu III Dečanskom, ne smeta katoličanstvo protomajstora, kamenara, ikonopisaca, freskopisaca, trgovaca, diplomata, protovestijara (ministara finansija, u današnjem značenju te riječi) – redom Bokelja, Srba.

Ako je tačno da su srpske državničke ambicije po nesreći uvijek bile podalje od mora, za razliku od drugih mediteranskih zemalja koje je upravo Mediteran uzdigao i civilizacijski proslavio, začuđuje činjenica koliko je Kotor kao kraljev grad, glavna luka, i kao rasadnik diplomatije, umjetnosti i zanatstva – značio najmoćnijoj srednjovjekovnoj državi na Balkanu.

Nema istorije bez ličnosti. Vaša knjiga daje galeriju neobičnih obalnih Srba. Koja su to imena?

Na početku vidimo kapetana Petra Zambelića (1849–1909) koji je za života bio najbolji poznavalac Magelanovog moreuza, i koji je zadužio državu Čile. Potom je tu Petar Želalić (1727–1811), kapetan iz Bijele, koji je napravio jedinstven podvig 1760. otevši najveći turski ratni brod tih vremena „Krunu otomansku“. Njome je potom odjedrio na Maltu i postao prvi pravoslavac – vitez Malteškog reda u istoriji. Vidimo dalje prvog Srbina, dakako Bokelja, Stevana Vukotića koji je oplovio svijet (1823–1826), na ruskom ratnom brodu „Predprijatie“…

Srbi iz Boke su, izgleda, dali i jednog papu. O čemu je reč?

Riječ je o papi Sikstu V (Feliče Pereti, 1520–1590), koji se rodio 13. decembra 1520. u mjestu Grotamare, u blizini Ankone, gdje se doselio njegov otac, porijeklom Bokelj. Prozvao se Peretti jer potiče iz Bjelskih Kruševica (ital. pero – kruška). I danas Kruševičani pripovijedaju, kazuje pop Savo Nakićenović u antropogeografskoj studiji „Boka“ (1913) – kako su sa Karos vode jezuiti odveli oca Sikstova u Kotor, a odatle u Italiju. Kruševice su na sat hoda od mora, i na pola sata kolima od Herceg Novog. Istraživači (A. Zmajević, P. Butorac, T. Popović, P. Šerović…) saglasni su da potiče iz pravoslavne porodice Svilanović, koja slaveći Nikoljdan, razgranata, živi do danas.

Po smrti Grgura XIII, u konklavi 24. aprila 1585. izabran je za papu.

U to doba, pišu hroničari, po ulicama Rima se kotrljaju ljudske glave kao lubenice. Novi papa tome banditizmu staje u kraj. Osniva 15 raznih kongregacija, proširuje kardinalski kolegijum, revidira (ali loše) prevod Vulgate, po Mikelanđelovim nacrtima završava radove na ogromnoj kupoli Crkve Svetog Petra, te na trgu ispred crkve gradi čuveni obelisk. Proširio je Vatikansku biblioteku, i salon Sikstinske kapele ukrasio raskošnim dekoracijama…
Umro je 1590. i sahranjen je u Crkvi Santa Marija Mađore. Na grbu pape Siksta V nalaze se tri kruške u kandžama lava – kao omen na bokokotorsko porijeklo njegovih predaka.

Ko poseduje pismo Franciska Palovinetija, specijalnog papinog izaslanika upućeno mitropolitu crnogorsko-primorskom Danilu, u kojemu se predlaže da se s Lovćena ukloni Njegoševa kapela, i Njegoševe kosti, jer papa želi da „dade 500 miliona lira kao pomoć za izradu Mauzoleja … da u Mauzoleju budu smeštene kosti Lucije-Crnogorske“?

Paroh kotorski i dugogodišnji arhijerejski namjesnik bokokotorski Srpske pravoslavne crkve, otac Momčilo Momo Krivokapić, jedan od najobrazovanijih Bokelja u istoriji, na uvid stavlja nepristojnu papinu ponudu iz 1969. Da se sa vrha Lovćena, do koga se hodočastilo zbog Njegoša i srpstva, Njegoševe kosti smaknu, sa sve crkvom posvećenom Svetom Petru Cetinjskom, i da se na tom mjestu sačini mauzolej, u koga bi bilo uputno staviti kosti Svete Ozane iliti Lucije Kotorske, nekadašnje pravoslavne djevojke iz sela Releza, koja je sišla u svijet, i u Kotoru, po Palovinetiju, što je sigurno pseudonim, „prešla u pravu hristovu veru“. Ekavica i malo h su izvorni, iz pisma.

Elem. Prije skoro 50 godina Vatikan je deboto imao operativne planove za obezglavljivanje Lovćena i slamanje duhovne kičme Crne Gore i pravoslavne Boke Kotorske.
U pismu mitropolitu Danilu navodi se da papa predlaže da se s Lovćena „skine ona mala kapela i smesti u muzej ili Njeguše … gde bi odgovarao nameni, gde istorija tog vremena – izumrlog naroda još jedino može da se vidi“.

„Svima je jasno“ – kaže se dalje u pismu papinog izaslanika – „da sadašnji narod nema više ništa zajedničko sa nekadašnjim narodom orijentisanim velikosrpskom ideologijom… Pa je voljan Sv. Otac Papa da ovaj narod svesrdno pomogne i da ga povrati u pravo Hristovu veru zaštoj je voljan i da uloži velika sredstva“…
Papin izaslanik, zvani Palovineti, uzalud se nadao da će u mitropolitu Danilu naći sagovornika. A nudi mu čak i „položaj među svojim najbližim saradnicima“, uz zagarantovanu, gle, diskreciju.

Da li Crna Gora prema Boki gaji kolonijalnu svest?

Ko se spusti s ma koje brdske tačke do Kotora, Perasta ili Herceg Novog – od razlike u kulturi, a potom i u temperaturi pomisliće da nije to ona ista zemlja iz koje je sišao. I nije. Jer je Crna Gora predugo već haotična, predivlja za iskustveni bokokotorski osjećaj. U kritici preovlađuje civilizacijski nad političkim vapajem.

Ta nasljednica četiri naglašeno ruralne pa ujedinjene nahije – promislio sam pa kazao – gaji kolonijalnu svijest, što je apsurdno po sebi kada znamo o kome govorimo, a govorimo o Crnoj Gori, entitetu bez hvale vrijednog spomena istorije ekonomije. Valjalo bi pasus pročitati još jednom, pa nastaviti.

U Boki se, a ne u Crnoj Gori, dogodio i prvi brod i prvi parobrod, i prva škola, i prva pomorska škola, i prva apoteka, i bolnica, i prva Zetska episkopija Sv. Save, i prvi kolski put, i prva redovna saobraćajna linija, i prva poštanska marka, i prvo pozorište, i prvi vazduhoplov, i prvi dokumentarni film, i prvi voz… Zapravo, sve što se dogodilo u Crnoj Gori zbilo se u Boki, uključujući i prvi film Breda Pita, ako želimo da se ozbiljno zezamo do kraja.
O čemu govorim sve vrijeme? O tome da je oficijelna Crna Gora, recimo, 2013. proslavila 100 godina vazduhoplovstva – trenutak kada je jedan ne-Crnogorac (!) sletio na cetinjsku Obilića poljanu, a nije proslavila spomen na tri necrnogorska pilota (?) koja su sletjela u Boku pola godine ranije, ili na trenutak kada je, prije više od 200 godina Peraštanin Krile Mazarović letio balonom. Sve što se kaže ovim primjerom važi i za, pazimo: prvi brod, parobrod, školu, apoteku, bolnicu, poštansku marku… Crna Gora slavi trenutak kada se sve to dogodilo unutar istorijske četiri nahije, zanemarujući sve vrijeme Boku!?

Da li je takvo ponašanje oficijelnog Montenegra normalno?Ako nije, da li je takvo ponašanje odraz kolonijalne svijesti?

Takvo ponašanje oficijelnog Montenegra jeste odraz kolonijalne svijesti, i to je nedopustivo.

Kako je biti Bokelj koji, usidren u svom mestu, pokazuje da se ne treba predavati?

Nisam ja došao do formule po kojoj se Mediteranac ne rađa, nego se Mediterancem postaje. Za razliku od mojih pomoračkih predaka i rođenog brata pomorca, ja sam Primorac koji hvali more, ali se drži kraja. Biti Bokelj obavezuje. Moja nedavna odluka da ne odem u Kinu i Moskvu na poziv srpskog Ministarstva kulture vidim da se tumači više nerazumijevanjem nego shvatanjem, jer je zaista teško povjerovati da neko deklarativno želi da ne mijenja najljepšu od svih geografija za Srbina.

Pitate: kako Bokelj pokazuje da se ne predaje?
Odgovaram: time što ne ide, time što ostaje. Ostati znači boriti se. Čak i trećepozivac kad stoji na svojoj zemlji svjedoči da je ta zemlja njegova.

Da li je pogled na more u državnom smislu samo stvar simboličkog karaktera?

Ne. Imati pogled na more je pitanje nacionalnog ponosa.

Autor: Pečat