Sjaj riznice iz dalekih vekova

SRPSKA rukopisna baština je riznica umetničkih dela nastajalih u dugom nizu vekova. To je, nažalost, u velikoj meri poharana riznica jer je naše rukopisno blago znatno uništeno u ratovima, prirodnim nepogodama i zubom vremena. Ipak, sačuvani ostaci, rasuti po zbirkama i bibliotekama diljem sveta, svedoče o sjaju jednoga vremena, kaže, za “Novosti”, Irena Špadijer, profesor srednjovekovne književnosti na Filološkom fakultetu, autor aktuelne izložbe “Svet srpske rukopisne knjige (12-17. vek) u Galeriji SANU, upriličene povodom 23. Međunarodnog kongresa vizantijskih studija.

Reprezentativan izbor eksponata iz domaćih, a delom i iz inostranih kolekcija, nastao je iz saradnje sa koautorom, istoričarom umetnosti Zoranom Rakićem. U ovom zahtevnom i obimnom poslu, dodaje sagovornica, veliku podršku pružilo im je predsedništvo SANU, zaposleni u Galeriji, konzervatorsko odeljenje Narodne biblioteke, kao i čitav niz mladih stručnjaka.

Treba posebno pomenuti institucije Srpske pravoslavne crkve - Muzeja i Biblioteke Srpske patrijaršije, iz čijih fondova je izložen najveći broj rukopisa, kao i Univerzitetsku biblioteku “Svetozar Marković”.

Pred publikom su, tako, sada bogato ukrašene bogoslužbene knjige, teološka literatura i knjige koje pripadaju istoriji vizantijske filozofije, raznovrsna prevodna književnost, primerci sa originalnim književnim delima starih srpskih pisaca... Na nedelju dana od Narodnog muzeja pozajmljeno je i Miroslavljevo jevanđelje. U postavci, koju je atraktivno dizajnirala Ozarija Marković Lašić, nalaze se i pribori za pisanje iz 16. i 17. veka, kao i nekoliko knjiga sa bogato okovanim koricama.

Gotovo svaki od eksponata krije i uzbudljive priče o nastanku, nestanku i “novom rađanju”, zahvaljujući istraživačima, a provodeći nas kroz postavku Irena Špadijer, otkriva nam neke od njih.

- Zbornik popa Dragolja iz 13. veka imao je neobičnu sudbinu - priča sagovornica. - Knjigu je pronašao istoričar Panta Srećković 1875. godine u nekom selu u blizini Skadra, gde ju je čuvalo sedamnaest generacija sveštenika jedne porodice. Ona sadrži tumačenja i slova svetih otaca, izreke, apokrifne molitve, obrasce za gatanja, starozavetne apokrife, kao i izabrana dela vizantijske, bugarske i ruske književnosti.

Unikatan je i Rukopis sa slovima Grigorija Palame i Varlaama Kalabrijskog iz Dečana, značajan ne samo zato što prati duhovna kretanja u Vizantiji i na Atosu nego sadrži i pojedine važne spise, koji nisu sačuvani na izvornom, grčkom jeziku. Nastali između 1370. i 1375. Zbornik srpskih žitija i Hilandarski tipik Svetog Save, čuvaju najvrednija dela originalne srpske srednjovekovne književnosti - Žitije Svetog Simeona od Domentijana, Žitije Svetoga Save i Pohvalu Svetome Simeonu i Svetome Savi od Teodosija.

- Kodeks se nalazio u Hilandaru sve do kraja 19. veka, a od 1914. godine u fondu Narodne biblioteke. Pred početak Drugog svetskog rata bio je dat profesoru Vladimiru Ćoroviću, na proučavanje i “preživeo” aprilsko bombardovanje 1941. Sudbina, međutim, nije bila naklonjena Ćoroviću, koji je, kao poznati mason, morao napustiti zemlju. Avion u kome je bio, srušen je iznad Grčke 12. aprila 1941. Rukopis je u biblioteku vraćen 1944. i danas predstavlja ne samo izuzetno značajan spomenik nego i jedan od osnovnih izvora za izdavanje dela koja se u njemu nalaze.

Sagovornica izdvaja i “Gorički zbornik” (1441-1442.), prepisku koju je Jelena Balšić, vladarka i žena visokog obrazovanja i spisateljskog dara, pred kraj života vodila sa svojim duhovnikom Nikonom Jerusalimcem. Ova pisma razmenjivali su predstavnici dve glavne elite svoga vremena - svetovne (vladarske) i duhovne. U postavci je i Danilov zbornik, nastao u Mileševi 1553, a namenjen Hilandaru. U njemu su žitija kraljeva Radoslava, Vladislava, Uroša, Dragutina, kraljice Jelene, kraljeva Milutina, Stefana Dečanskog i Dušana, žitija i sastavi posvećeni crkvenim poglavarima. Glavnim piscem Zbornika smatra se arhiepiskop Danilo Drugi (1324-1337).

Pored izvornih spisa i onih namenjenih bogosluženju, iz 15. veka, sačuvani su i prepisi prevoda poznoantičkih romana - “Srpske Aleksandride” i “Romana o Troji”. Po čuvenim minijaturama i slikanim ukrasima, na kojima se prepoznaje islamski uticaj, zanimljiv je prepis Zakona o rudnicima despota Stefana, nastao krajem 16. veka, dok se u “Akatisku” iz istog perioda, nalazi originalni sastav i autograf zografa Longina, znamenitog slikara i pesnika:

- Razne ispravke i prepravke, precrtani delovi i prelepljeni listovi, kao i varijante teksta, pružaju retku mogućnost da zavirimo u autorsku radionicu jednog starog pisca - upućuje sagovornica.

Posle nestanka samostalne države, otpočelo je razdoblje nazadovanja, pa je kasnila i pojava srpske štampane knjige.

- Knjiga je u srpskim krajevima uglavnom pisana i ukrašavana rukom u mnogobrojnim skriptorijima u zemlji i van njenih granica. Zahvaljujući tome, našu rukopisnu tradiciju možemo pratiti nekolika vekova duže nego one u drugim delovima Evrope - zaključuje Irena Špadijer.

ZBORNIK SA "SLOVOM LjUBVE"

Pre Drugog svetskog rata bio je poznat samo rukopis iz Narodne biblioteke u kojem se nalazilo "Slovo ljubve" despota Stefana Lazarevića - objašnjava Irena Špadjer. - Kada je u nemačkom bombardovanju izgoreo ceo knjižni fond biblioteke, sve što je od Stefanovog spisa ostalo bilo je izdanje Đure Daničića iz 1859. godine, kao i snimak stranice rukopisa na kojoj počinje "Slovo ljubve". Gotovo pola veka kasnije, Đorđe Trifunović je 1978. godine u zbirci MSPC pronašao nov prepis despotove poslanice, koji potiče iz istog vremena kao i onaj što je uništen, koji može da se vidi na izložbi.