Vek i po Srpskog narodnog pozorišta

DRAGI Tono, isporuči moju čestitku Taliji. Ti si predsjednik “Talijanske vlade”. Čuvaj mir Jevrope da Taliji bude 50-godišnjica još ljepša. Tvoj Laka.

Telegram s ovom šaljivom, ali brižnom porukom, povodom 25. godišnjice Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu, upravniku Antoniju Hadžiću uputio je 1886. godine s Cetinja srpski pesnik i boem Laza Kostić. Proteklo je od tada 125 leta, a najstariji teatar srpskog naroda priprema se za proslavu svog 150. rođendana.

Pominjući “mir Jevrope”, Kostić je imao na umu činjenicu da su se Srbi u Austrougarskoj carevini teško izborili za svaki segment svog identiteta, uključujući i kulturni. Istorija SNP-a, zapravo, počinje 127 godina pre zvaničnog osnivanja dramom “Traedokomedija” Emanuila Kozačinskog. Igrana je davne 1734. godine u Sremskim Karlovcima, u izvođenju učenika Latinske škole.

Prva predstava, izvođena u Novom Sadu 1815. godine bila je “Crni Đorđije” Ištvana Baloga. Ovaj komad doneo je u Srpsku Atinu Joakim Vujić, otac srpskog pozorišta.

Nimalo lak put do osnivanja prvog profesionalnog teatra srpskog naroda prešao je i Jovan Đorđević, pošto je propao njegov pokušaj da sa diletantskim društvom u Somboru 1849. osnuje profesionalno pozorište.

- Srećom, ideja ga nije napuštala i srpski tribun Svetozar Miletić čiji je on bio pristalica, podržao je Đorđevića koji jula 1861. godine, prilikom gostovanja trupe Jovana Kneževića, uspeo da nagovori devetoro glumaca, predvođenih kasnije bardom srpskog glumišta Dimitrijem Ružićem, da osnuju zasebno pozorište - kaže teatrolog mr Miroslav Radonjić i jedan od saradnika prve Enciklopedije SNP-a koja će biti štampana ove godine, uoči jubileja.

Novosadska Čitaonica, kojoj je predsednik bio Miletić, 28. jula 1861. po novom kalendaru godine donela je odluku o osnivanju Srpskog narodnog pozorišta, čiji je Đorđević bio prvi upravnik. Samo nedelju po osnivanju, u tadašnjem hotelu “Sunce”, ansambl SNP odigrao je svoje prve predstave.

- Bile su jednočinke “Prijatelji” Lazara Lazarevića starijeg i “Muški metod i ženska majstorija” Lajoša Kevera, tadašnjeg savremenog mađarskog stvaraoca - izdvaja mr Radonjić i podseća da je srpski narod u Ugarskoj svoj prvi teatar doživljavao kao mezimče čiji opstanak su finansirali dobrotvori.

Prva stalna adresa SNP-a, počevši od 1894. bila je kuća Laze Dunđerskog, na mestu današnjeg poznatog hotela “Vojvodina” u centru Novog Sada. Veleposednik je pozorište udomio u svojoj tek izgrađenoj kući koja je imala specijalne podove, svu potrebnu opremu i 600 sedišta. Uvedeno je i električno osvetljenje, što je bila velika tehnička inovacija u tadašnjem Novom Sadu. A nadoknada je bila krajnje simbolična - forinta za godinu dana.

Ali, posle 33 godine, jedne olujne noći, pošto je spuštena zavesa na predstavu “Raspikuće”, varnica iz peći zapalila je kuću. Srpsko narodno pozorište nastavilo je svoj “podstanarski” život narednih 120 godina.

 Svejedno, odnegovana je “u hodu” grupa velikana glumišta kao što su: Dimitrije Ružić, Draginja Ružić, Laza Telečki, Miša Dimitrijević, Ilija Stanojević, Dimitrije Spasić i Milka Grgurova, a među njima i jedan od najvećih, najveći čarobnjak koji je na pozornici mogao sve, Pera Dobrinović.

Jedna od prelomnih godina bila je 1868. kada je SNP gostovalo u Beogradu. Knez Mihailo, oduševljen novosadskim glumcima, poziva Jovana Đorđevića da i u Srbiji osnuje stalno pozorište. Prihvatajući poziv kao čast i izazov, upravnik sa sobom odvodi polovinu novosadskog ansambla i sedam godina posle nastanka SNP-a, u Beogradu se osniva Narodno pozorište.

U svim narednim ratnim i poratnim periodima, SNP je opstalo jer je zaista bilo narodno. Ovde su stasali mnogi vrhunski glumci bivše Jugoslavije i Srbije. Najistaknutiji među njima:Siniša i Ljubica Ravasi, Stevan Šalajić, Ivan Hajtl, Tihomir Pleskonjić, Mira Banjac, Milica Radaković, Dobrila Šokica, Stevan Gardinovački...

Sterijino pozorje, festival domađeg dramskog stvaralaštva, osnovano je 1956. na inicijativu koja je potekla iz SNP-a. U istorijatu ove kulturne institiucije, značajna je i 1981. godina. Pozorište je tada dobilo svoju stalnu adresu, mermernu zgradu u centru grada, arhitektonsko delo Viktora Jackijevića.

Zdanje koje se vizuelno ne uklapa u staro jezgro Novog Sada, prostire se na 24.000 kvadrata i ima najveću pozorišnu scenu u Srbiji - Veliku scenu “Jovan Đorđević” sa 940 mesta, Malu scenu “Pera Dobrinović” sa 373 mesta i Kamernu scenu. Osim drame, SNP ima i Operu i Balet.

Upravnik SNP-a Aleksandar Milosavljević kaže da u proteklih vek i po, glumci nisu bili samo umetnici, nego i kulturni misionari koji su samopregorno i postojano, životnom rečju sa pozornice bitno uticali na svest naroda.

- To će biti naša misija i ubuduće, s tim da je pred nama sve zahtevniji zadatak da i u drami, operi i baletu biramo predstave kojima ćemo privući publiku ne zakidajući, pri tom, na umetničkom planu, bilo da je reč o klasicima ili predstavama novog talasa - veli Milosavljević, 54. po redu upravnik SNP-a.