Beogradske priče: Stare kapije varoši Zemuna

ZEMUN će svako prepoznati po onome što u njemu najviše voli. Jedni po alasima, krovovima, brdu i kajakašima, drugi po sportistima, zanatlijama, trgovcima i provodu. Treći kažu da je izuzetno lep ako ga posmatrate uveče dok svoju lepotu razliva po talasima Dunava.

Sagovornik koji nas ovako uvodi u priču je Miroslav Ranković, hroničar i fotograf, pisac i pesnik, pa je baš zato u njemu ponajviše dilema kako da nam opiše svoja osećanja prema Zemunu, jer ih temeljno nabraja, istražujući im uzroke i nestvaran intenzitet.

- Valjda je još samo u Zemunu moguće slušati tišinu i čuti zveket tanjira kroz otvorene prozore kuća, baš kao što je to nekada bilo - kaže Ranković. - Utoliko je ovo možda još jedini grad koji još opstaje pred naletom modernih arhitekata koji zidaju čelikom i staklom materijalizujući svoje vizije budućnosti uz potpuno nepoznavanje prošlosti, zaboravljajući na meru duše čoveka.

Bečki arhiv

- STUPAJUĆI na Kalemegdan ili Petrovaradin posebnu pažnju posmatrača zaokupljaju kapije - nastavlja Ranković. - Divnih su naziva i bogate istorije. Pričajući o jednoj um me vodi ka preostalim koje je moguće videti i o kojima pričam svojim gostima, a i ka onima koje su davno srušene. Svaka ima svoju priču. Jedino Zemun, koji toliko volim i kome sam posvetio značajan deo svog opusa nema ama baš nijedan trag o njihovom postojanju. Nešto malo je ostalo u kartama iz Ratnog arhiva iz Beča i u rečenicama istoričara i putopisaca. Tako i vama pričam neke od detalja koje sam prikupio.

Najstariji plan Zemuna koji istorija poznaje datira iz prvih decenija 18. veka. Uz put koji povezuje Petrovaradin sa Beogradom nastaje današnja Glavna ulica iz koje se izdvajaju ostale.

Austrija, zajedno sa Rusijom, od 1737. do 1739. ratuje protiv Turske i u odlučnoj bici kod Grocke proteruje Osmanlije iz Srbije. Nedugo potom Turci vraćaju Beograd, a njegovi stanovnici u strahu od osvete i u potrazi za boljim životom beže.

Deo stanovništva predvođen Arsenijem Četvrtim Šakabentom odlazi ka Vojvodini, a veliki deo takvih izbeglica ostaje u Zemunu značajno uvećavajući tamošnji broj stanovnika.

Stara Venecija

- Baš u to doba Zemun postaje glavno mesto za trgovinski tranzit na sredokraći između Istoka i Zapada. U to doba grad ima dvojnu upravu, koju čine vojne i feudalne vlasti. Vojna vlast potom otkupljuje feudalno Šenbornovo vlastelinstvo pa Zemun 1746. godine postaje deo Vojne granice. Položaj grada i želja njegove uprave za razvijanjem ekonomije i trgovinskih veza dovode do ustanovljenja skromne samouprave. Zemun 1749. godine biva izdvojen iz apsolutne vojne uprave i proglašen slobodnim vojnim komunitetom. Dve godine kasnije, 1751, osnovana je gradska uprava - Magistrat, a grad postaje stecište zanatlija i trgovaca.

Radi zaštite naselje se konsoliduje, a varoš ograničava palisadama i šančevima. Geografski položaj Zemuna ograničava Dunav sa severoistoka, a severozapadno se nalazi lesni odsek Gardoša i Ćukovca. Sa jugoistočne strane bio je plavni teren ka Savi, a jugozapadno prema ravnici.

Plan Fridriha Renera izrađen oko 1753. godine pokazuje oblik varoši i položaj Kontumaca. Istina, kasnije i Berthold pravi precizan plan 1830. godine. Varoš je potpuno ograđena, a za ulaz i izlaz dobija kapije. Svaka strana varoši ima po jedan veliki i više manjih ulaza u grad. Kontumac je bio sanitetski kordon, u kojem su trgovci i putnici iz Otomanske imperije, prelazeći ka Austriji, morali da provedu neko vreme pod medicinskim nadzorom, kako bi tadašnje vlasti bile sigurne da novopridošli nemaju kugu, koja je bila najveća pošast onog doba.

...pred Veliki rat

Petrovaradinska kapija

Na mestu gde je nekadašnji putnik u Zemun ulazio iz pravca Petrovaradina, na delu između Gardoša i Ćukovca, nalazila se Petrovaradinska kapija koja vodi u sadašnju Glavnu ulicu.

Na drugoj strani, na izlazu iz ove ulice nalazila se Beogradska kapija.

Prema Bežaniji su bile postavljene Bežanijska kapija i Kasarnska kapija.

Stari Zemunac je odlazeći ka Dunavu imao još nekoliko ovakvih prolaza: Kapija kod riblje pijace, Kriva kapija, Kapija kod krečane, Kapija kod Solarskog ureda, Kapija kod Brodarskog ureda i Vodena vrata za unošenje i iznošenje čamaca.

- Uz dve kapije koje su služile za ulaz u Kontumac, ondašnji Zemun ih je imao ukupno 12 - dodaje Ranković. - Svaka je imala stražaru za boravak čuvara i eventualno administrativne poslove.

Nažalost, danas ne postoje gravire i crteži o njihovom izgledu, koji bi nam preciznije dočarali njihov izgled.

Zid starog Kontumaca

- Siguran sam da su bile građene od tvrdog materijala, verovatno kamena i opeke. Zidine tog, starog grada pored očigledne čvrstine sadržavale su i arhitektonske elemente koji su svakom putniku pokazivale i raskoš carevine u koju ulaze. Verujem da je većina bila slična kapijama koje su sačuvane na Kalemegdanu i Petrovaradinu.

Danas ostaju mnogobrojne uspomene na njihovo postojanje u vremenu koje je proteklo.

- Mnoge će kao i mene povesti na putovanje kroz istoriju grada koji volimo nudeći sijaset pitanja i podataka koje ćemo nastaviti da sakupljamo kroz vreme koje dolazi. Siguran sam i da ćemo uživati u putovanju vremeplovom kroz grad u kome je bilo moguće nabaviti bilo koju robu i zameniti bilo koju valutu koja je prolazila na pravcu koji spaja Istok i Zapad. Možda na tom putovanju osetimo i miris Dunava i dah košave a sigurno i ljubav prema ljudima koji su živeli ostavljajući trag koji sledimo?