Beogradske priče: Beograd na moru

BEOGRAD je morska luka. On ima zvaničan registar morskih brodova. Iza Beograda i Srbije stoje vekovi rečnog i morskog brodarstva. Istovremeno, to je bio važan brodograditeljski grad, odvajkada ga posećuju najveće lađe. U ratovima vođenim za prevlast na ovom prostoru, hiljadama godina upravo oko Beograda sukobljavali su se i silni brodovi.

Ma kako da današim stanovnicima prestonice ova konstatacija zvuči nerazumljivo, poznavaoci nas upozoravaju na stare slike koje dočaravaju ratnike još iz rimskih vremena, a zatim i na prikaze bitaka koje su se oduvek vodile terajući Savu i Dunav "do ključanja".

Na prastarim planovima i mapama se vide posebno dugačke rimske galije, na kojima su veslale stotine vojnika. Sa druge strane, na srednjovekovnim planovima i crtežima različitih opsada grada smenjuju se turski i austrijski ratni brodovi čiji domovi su podjednako bili i mora i reke. Posle jednog od takvih bojeva Turci su doživeli debakl i mnogo lađa je potonulo. Upravo na njihovim ostacima nikle su brojne beogradske rečne ade. Peščani nanosi su se decenijama slegali po olupinama, a potom su iznad vodene površine izvirala rečna ostrva.

O ovome pričamo sa pomorskim ekonomistom Milanom Stevanovićem iz "Prvog parobrodskog društva", koji nas vraća u neke vedre, ali i manje lepe slike beogradske brodarske prošlosti.

DUNAV KAO ARTERIJA

- NAMA je Dunav neobično bitan - kaže Stevanović. - Upravo na toj, staroj granici ovde su bile galije još u rimsko doba. Pamtimo ih po slikama sa izduženim jedrom, jer su, baš kao i rekom plovile i morima. Ostaci građevina na Viminacijumu i Gamzigradu dokazuju da su Rimljani koristili rečno-pomorski transport i dovlačili na naše podneblje kamen čak iz Španije.

Međutim, kako kaže naš sagovornik, naš težak usud je da se setimo vode samo na Veliki petak. Previše često zaboravljamo da smo na Balkanu, a to je poluostrvo koje je samim tim deo Mediterana. O tome najbolje govore naša lica, izgled, temperament, naša ishrana, piće, tuge i radosti. Mi smo Mediteranci. Leva obala tog poluostrva je Dunav. Samim tim, nekada smo izlazili na obe obale - na Dunav i na more.

Zato potreba da vodu, reku, more i brod pogledamo sa mudrom, milenijumskom distancom.

- Srbija je jedna od retkih država sveta koja ne izlazi na more. To nam je kroz istoriju predstavljalo uvek isti problem - dodaje Stevanović. - Sva roba i ljudi uvek su bili dominantno prevoženi vodom i to je bio najbolji, najjeftiniji i najlogičniji put. Civilizacije pre dve ili tri hiljade godina poštovale su more i reke kao najvažnije saobraćajne koridore, kao što je to i danas.

Tokom prošlosti najveći i najozbiljniji transport obavljao se uvek u priobalnim područjima. Sa druge strane, unutrašnja plovidba koja se odvijala rekama, takođe je neobično bitna.

- Podsećam, u doba kada je počeo naš uspon, najpoznatija srpska brodovlasnička kolonija bila je u Trstu. Stvaranje srpske države se ne bi ostvarilo da osim hajduka nije postojala potpora najbogatijeg dela - tršćanskih brodovlasnika. Oni su tada pomoć Karađorđu jasno uslovili: pružiće podršku njegovim ustanicima, ali tako što će posle pobede primiti najboljeg među njima, a to je bio Dositej Obradović, koji je bio najobrazovaniji i bio zadužen za prosvetiteljstvo. Uslov mudrih brodovlasnika bio je da narod po oslobođenju bude prosvećen i obrazovan.

- Brodarstvo jeste anacionalno, ali su mnogi srpski moreplovci bili poreklom odavde i njihov pogled je uvek bio usmeren ka Beogradu. Bez obzira na to da li su bili u Trstu, Dubrovniku, Kotoru... ili kasnije u Londonu ili Monte Karlu.

PRVA FLOTA

POSLE popuštanja turskih stega naši preci započinju modernizaciju Srbije i neminovno je bilo da se okrenemo ka dunavskoj trgovini, Austriji i Evropi.

- Prva fregata napravljena od srpskog hrasta, u srpskom brodogradilištu, porinuta i naoružana topovima bila je "Knez Mihailo" još 1840. godine i prvo je otplovila ka Istanbulu. Posle se Srbija otvara ka Austriji. Zatim u istoriju ulazi kapetan Miša Anastasijević i dokazuje da je brodarstvo uvek pratilo ekonomiju. Uvek su roba, i potreba za njen transport bile "vladari". Potom na reke isplovljava legendarni parobrod "Deligrad"...

Vraćajući se u prošlost Stevanović podseća da je Kraljevina SHS, a potonja Jugoslavija postala geografska celina koja je izlazila i na Jadran i na Dunav. U to vreme tehnološki su se burno razvijale sve vrste brodarstva. U vreme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca došlo je do prave "eksplozije" trgovine Dunavom.

Kako je Beograd bio centar svih brodarskih kompanija takvo njegovo svojstvo zadržano je i do danas. Kako objašnjava naš sagovornik, ovo je "ekonomsko srce" u kojem se i sada obavlja najveći obim trgovine iz Srbije, Crne Gore, istočne Mađarske, severne Hrvatske, BiH... Beograd jeste trgovački čvor ovog dela Evrope.

- Francuski stručnjak Žak Atali svojevremeno je definisao "gradove srca" i odredio ih je kao one koji raspolažu tehnologijom, nalaze se na važnim raskršćima i raspolažu sirovinama - dodaje Stevanović. - Oni postoje odvajkada i "pomeraju" se od Istoka ka Zapadu. Od Vavilona, preko Atine, Rima, Venecije, Antverpena, Njujorka, pa dalje ka Japanu i Kini... Beograd je te tri osobine oduvek imao, samo mu je činjenica da je na raskršću najčešće tokom istorije "dolazila glave" zbog neminovnosti ratova.

Važnost Beograda vidi se i posle Drugog svetskog rata, kada postaje centar nove države od gotovo 25 miliona ljudi. Imali smo pomorske kompanije, dok je Jugoslovensko rečno brodarstvo vladalo na rekama.

- JRB ima četiri broda tipa "Kolubara" koji su rečno-morski. Na primer, isplove iz Beograda sa drvetom, dođu do Aleksandrije gde ukrcaju južno voće i vrate se natrag. U to vreme Istočnoj Nemačkoj isporučujemo žito, a oni nama brodove, na kraju brodogradilište "Tito" pravi ogroman broj prekookeanskih bodova u centru Beograda. U jednom trenutku imamo 14 brodogradilišta u Srbiji!

Sve brodarske kompanije iz bivše SFRJ imale su svoja predstavništva ovde. Postojalo je Udruženje brodara sa sedištem u Kosovskoj ulici, pa nijedna roba nije mogla da prođe brodom kroz Jugoslaviju ako oni to ne odobre i ako već nemamo odgovarajući brod sa jugoslovenskom zastavom koji bi taj transport obavio.

- Nije tu bilo ničeg nelojalnog, tako danas radi i EU - podseća Stevanović. - Tako se štiti interes bazne industrije. Tada je postojao "Jugoagent" koji je bio srž beogradskog brodarstva. Svojom mrežom agentura bukvalno je usmeravao tokove novca. Sedamdesetih godina "Jugoagent" je formirao "Jugobrod" koji je osnovao posebne putničke i trgovačke linije koje bi uticale na razvoj nerazvijenih područja.

BRODOVI su nosili imena prema mestima odakle su prevozili robu, i to nije bilo neobično. Tako su dunavski brodovi dobijali imena po dva kriterijuma. Tegljači bi nosili nazive planina ili geografskih pojmova, a gurači po važnim gradovima.

- U okviru "Jugobroda" formiran je "Beoplov" sa najvećim brodovima Jugoslovenske flote. Najveći brodovi bili su "Smederevo" i "Jugometal". Nosivost im je bila 160.000, odnosno 150.000 tona! Prvi je dobio ime u znak poštovanja prema mestu sa kojim je trgovao, a drugi po firmi koja je bila najveći korisnik. Treba zamisliti sledeću situaciju: brod "Smederevo" iz Perua dovozi rudu za železaru, ali pošto pristan u Baru ne može da primi toliki teret, prvo plovi za Bakar gde olakša tovar, a zatim ostatak istovaruje u crnogorskoj luci. Dalje, ruda ide prugom ka Smederevu. Pruga Beograd - Bar prvenstveno je nastala zbog trgovine i spajanja sa železarom.

Vrhunac sve naše flote dostižu osamdesetih i devedesetih godina prošlog veka, kada smo imali predstavništva po celom svetu. Na rekama caruju PIM, JRB, Beogradsko bagersko preduzeće sa jednim od najvećih bagera u Evropi. U jednom trenutku imamo u registru zapisano 1.300 plovila u unutrašnjoj plovidbi.

- Devedesetih počinjemo da gubimo robu, brodove, ali i ljude koji su bili najveća snaga. Imali smo sjajne majstore, zanatlije, koji su sada rasejani po najvećim brodogradilištima u Singapuru, Južnoj Koreji, Amsterdamu... To je najvažnija tehnologija koju smo rasuli po svetu. I danas u Srbiji oko 12.000 ljudi živi od brodova i na njima. A da bi se Beograd vratio k sebi, mora da vrati i takve, stručne ljude i tehniku.

"KRALjICA MARIJA" I "PRINCEZA OLGA"

BRODOVI koji su nosili ženska imena i bili ponos međuratne jugoslovenske mornarice su "Kraljica Marija" i "Princeza Olga". Naš sagovornik objašnjava da su to bila dva najlepša broda na Mediteranu između dva rata.

VELIKA lađa koja je nosila ime vožda Prvog srpskog ustanka bila je još jedan beogradski ponos na Mediteranu. Na jednom snimku se vidi kako je došlo do eksplozije parnog kotla na ovom velikom brodu, a vide se članovi Inspekcije Kraljevine Jugoslavije.

HRVATSKA "JUGOLINIJA" VLASNIK "SRBIJE"

DANAS nestvarno deluje snimak koji je bio oličenje srpsko-hrvatskog poštovanja i saradnje.

Na slici je brod "Srbija" koji je bio vlasništvo hrvatske "Jugolinije".

USPON IMPERIJE

VELIKA Britanija je doživela apsolutni procvat i ostvarila svetsku dominaciju kada je napravila najmoćniju flotu na svetu. Stevanović podseća da je u to vreme važila izreka da na Ostrvu bezmalo više nema nijednog drveta, jer su sva stabla posečena kako bi bile napravljeni ogromni jedrenjaci koji će, kasnije, ploviti svim morima i okeanima.