Beogradske priče: Pesma naše slobode

BEOGRAD pamti doba teške i zloslutne tišine, kada turska vlast vekovima nije dozvoljavala Srbima ni da sanjaju o odjeku crkvenih zvona u njihovoj varoši. Grad je početkom 19. veka ponajviše ličio na neuglednu otomansku kasabu, a hroničari je opisuju načičkanu minaretima brojnih džamija.

Hatišerif iz 1830. godine najzad je nagovestio tadašnjim Beograđanima da će prvi put, posle silnih godina tišine, u gradu čuti odjek pravoslavnog zvona.

Radost tadašnjih sugrađana bila je ogromna, a priče o tom danu još nisu ugasle. Iako mnogi ne znaju, zvono koje se prvi put oglasilo i danas je u životu. Nalazi se na zvoniku Vaznesenjske crkve i odzvanja u samom centru grada. Kako je priča nastala, upitali smo oca Arsenija Arsenijevića, starešinu ovog hrama.

Stari hram

- Na mestu današnje Saborne crkve nekada je postojao manji hram, posvećen arhangelu Mihailu. Odatle se oglasilo zvono 15. februara 1830. godine, na oduševljenje ondašnjih Beograđana. Nekoliko godina kasnije knez Miloš daje nalog da nikne Saborna crkva koju danas poznajemo, a radovi su okončani 1845. godine.

Priča nas vraća u doba donošenja hatišerifa i donosi nam atmosferu koja je vladala u Beogradu i Srbiji. Otac Arsenije se poziva na crkvene letopisce i njihove opise.

- Turci su za vreme teškog srpskog robovanja branili da se zvoni - beleže ondašnji hroničari. - Produžili su zabranu i sada, kada su Srbi izvojevali neke slobode. Doznavši da će se sa zvonare koja je bila podignuta pored stare Saborne crkve oglasiti zvona, Turci su izvestili upravnika varoši Beograda Petra Lazarevića "Cukića" da će iz topova pucati na varoš čim čuju da zvone zvona. Lazarević na to odgovori turskoj upravi da je njemu naređeno da dozvoli nameštanje zvona na zvoniku crkvenom, pa, razume se, i zvonjenje, a Turci neka čine šta hoće.

Crkvene hronike dalje beleže kako je narod čuo za ove pretnje, pa se stvorila uzbuna po varoši.

- Trgovci i zanatlije dohvatiše oružje i pojuriše ka crkvi. U blizini se jedna grupica Srba sukobi sa nekoliko Turaka, izrodi se svađa i otpoče oružani sukob, a kad su se Turci povukli, Srbi podigoše jednog svog smrtno ranjenog druga i položiše ga na zemlju pored zvonare. U očekivanju lekara, ranjenik u samrtnim mukama podigne se sa zemlje i nesvesno, hvatajući rukama po vazduhu, dohvati uže zvona koje je pored njega vijorilo, povuče ga i izdahnu. Zvono je tužno zaječalo, žaleći njegov tužan život srpski.

Svet oko umrlog dohvatio je tada uže i nastavio da zvoni sve do noći, dok su Turci, praveći se da ne čuju, zaboravili pretnje.

Otac Arsenije kaže da je kasnije ovo zvono bilo dato Crkvi Svetog Marka, a kada je bila završena Vaznesenjska crkva, predato je ovom hramu. Dabome, pričamo o staroj crkvi Svetog Marka, koja se nalazila pored današnje, bila je napravljena 1830. godine, a crkva odakle se sada zvono oglašava izgrađena je 1862. godine.

Stratište u dvorištu

ZVONIK sa kojeg se oglašava staro zvono nekada je dominirao ovim delom grada, a danas je u zaleđu "Beograđanke" i drugih visokih zdanja koja je okružuju. Pa ipak, koračanje stepeništem ka vrhu u posmatraču priziva osećaj ushita koji su imali njegovi prethodnici koji su živeli u tadašnjem Beogradu.

Stepenice vode naviše, a u stvari vraćaju duboko u prošlost.

Najzad, to je tako sa gradskom istorijom i našim usudom. Uvek kada zaboravimo važnost nekih događaja, neki znak nam se vrati kao upozorenje.

- Nije hram imao laku istoriju, već mu je sudbina bila ista kao i narodu koji je ovde živeo - kaže otac Arsenije. - U Prvom svetskom ratu se u severni zid crkve, pored propovedaonice zarila austrougarska granata ispaljena sa monitora i začudo nije eksplodirala. Tokom 1921. su je vojni stručnjaci konačno uklonili.

Početak rata, nemačko bombardovanje 6. aprila upravo je u dvorištu ove crkve usmrtilo oko 180 ljudi. Beograđani su potražili spas u skloništu koje se nalazilo na ovom mestu, ali je bomba bila prejaka, probila je gornji svod i pobila nesrećnike koji su ovde pokušali da se sakriju.

Kasnije, tokom oslobođenja oktobra 1944, veliki broj ruskih vojnika poginuo je tokom bitke u Nemanjinoj i okolnim ulicama.

Zato je crkva umnogome simbol života i njegovih radosti, ali i stradanja koje Beograd večito primoran da pamti.

"Podmetač" za vrata

U parihijskom domu kraj crkve vuče promaja, ukoliko su vrata od svešteničke kancelarije otvorena. Da bi ostala makar odškrinuta, otac Antonije "udene" jedan teg kako se vrata sa treskom ne bi zalupila. Pažljiv posmatrač uvidi da je to ostatak zaostale bombe iz Drugog svetskog rata.

- Oni su nam "podarili" svoj otrov, a mi smo, kao narod, odlučili da mu pronađemo korisnu svrhu. Deo granate sada služi da pridržava vrata. I nije to od juče. Pitao sam prethodnog protu Milana Radovanovića od kad je to tako, a on mi reče da je tako bilo i u vreme njegovog prethodnika prote Danila Dragićevića. A on je, opet, ovaj teg za vrata nasledio od oca Milovana, koji je bio starešina još u doba Drugog svetskog rata.

I tako, deo jedne bombe ima svoju "valjanu" svrhu do dana današnjeg.

PET ZVONA

Pored najstarijeg zvona kojem je posvećena ova priča, Vaznasenjski hram ima još četiri.

Tako sačuvani zapisi govore da je jedno zazvonilo na Cveti 1893. godine, a da je saliveno u Vršcu od Đorđa Bota i sinova zvonolija. Drugo su priložili braća Dimitrije i Anđelko Dunavljevići, takođe je liveno u Vršcu 1869. godine, a još jedno, malo, sačinjeno je još 1843, i za njega se zna samo da ga je sačinio "M. M.", i to u Šiškovoj aviliji na Terazijama.

Najveće zvono došlo je u hram 1931. godine kao dar velikih heroja ali i dobrotvora Đorđa i Dušana Roša i njihove majke Antonije "za uspomenu na njihovog oca Sebastijana Roša i za zdravlje njihove porodice".