Beogradske priče: Pozdrav iz starog Zemuna

STARE razglednice Zemuna su pravo blago koje prikazuju višeslojni slikovni izvor dokumentarne vrednosti. To za "Beogradske priče" objašnjava Snežana Vicić, priređivač raskošne monografije o ovom delu grada pod nazivom (a kako drugačije?) "Pozdrav iz Zemuna".

Nekadašnje dopisnice upravo su služile da bi nekome dragom poslali lepe želje iz grada u koji ste doputovali ili u kojem živite.

- Razglednice omogućavaju proučavanje urbanog razvoja grada, praćenje promena izgleda njegovih delova, uličnih frontova, pretvaranja pojedinih ambijentalnih celina druge polovine 19. veka u strukture savremenog grada, odnosno omogućavaju proučavanje istorije arhitekture Zemuna - ističe Vicićeva. - Za svaku razglednicu su navedeni podaci o izdavaču i godina izdavanja. Najupečatljiviji je govor samih razglednica koje su neposredno i nepogrešivo zabeležile sve promene koje su se dešavale.

Pogled sa reke

PRIREĐIVAČI nas vode kroz panorame na kojima se grad vidi sa Dunava. Objašnjavaju kako je Zemun grad čije postojanje seže u davnu prošlost. Prostor na kojem se naselje razvilo bio je nastanjen još pre 7.000 godina. Prvenstveni razlog je izuzetno pogodan položaj, na obali Dunava, kao i blizina druge, takođe velike reke - Save.

Brojni arheološki nalazi dokumentuju dugo postojanje Zemuna i obezbeđuju mu mesto među najstarijim evropskim gradovima. Njegova istorija započela je kada su prvi nosioci ranih agrarnih kultura podigli svoje naseobine na visokim lesnim terasama desne obale Dunava. Na bregu Gardoš otkriveni su tragovi neolitske, starčevačke i vinčanske kulture.

- Pogled sa Bežanijske kose podseća da su vinogradi u Sremu obnovljeni u vreme vladavine rimskog cara Proba, u drugoj polovini trećeg veka. Car Prob bio je sin baštovana iz Sirmijuma, često je boravio u ovdašnjim predelima i nastojao je da izvede sveobuhvatne reforme radi unapređenja poljoprivrede. Naredio je da se, osim na ostalim prostorima, i na Fruškoj gori posade vinogradi. Vinogradi su i ovde ranije postojali, ali krajem prvog veka su uništeni da ne bi predstavljali konkurenciju vinarskoj proizvodnji na teritoriji današnje Italije. Krajem 19. veka na području zemunske opštine bilo je oko 800 jutara pod vinovom lozom.

- Važna tačka je i Milenijumska kula, večita inspiracija gradskih fotografa, baš kao i Glavna ulica. Gradsko osvetljenje u Zemunu prvi put je postavljeno dvadesetih godina 19. veka. Bile su to najpre uljani fenjeri, a kasnije je ulje zamenio petrolej, koji je stizao lađom iz Beča.

U Glavnoj ulici su u prvom planu na razglednici dve istovetne zgrade, koje su izgrađene prema projektu poznatog beogradskog arhitekte Stojana Titelbaha, projektanta palate Novog dvora u Beogradu. Prva u nizu izgrađena je za dr Stojakovića 1912. godine, a sledeća godinu dana ranije za porodicu Goldštajn.

Grupni portret

NA jednoj od razglednica je grupni portret pitomaca mesne organizacije "Privrednik" snimljen 1911. godine u Zemunu, sa počasnom predsednicom gospođom Sofijom Spirta. Ovo društvo pomagalo je u školovanju siromašne srpske dece sa prostora pod dominacijom Austrougarske. Za 46 godina aktivnog rada, društvo je uputilo oko 40.000 siromašne dece na posao u trgovinu, zanatstvo ili ugostiteljstvo.

- Naselje Framctal nastalo je kada je nemačko stanovništvo počelo sa doseljavanjem u Zemun prateći pohode austrijske vojske početkom 18. veka - dodaje Vicić. - Sve to se događalo u vreme vladavine carice Marije Terezije, kada je država podsticala njihovu kolonizaciju. Početkom 19. veka oni su se obraćali Magistratu sa molbom da im se, osim okućnice, poklone i oranice. Molbe su u početku odbijane, ali kako je njihove zahteve podržao komandujući general Sigental, Magistrat je 1816. godine dopustio njihovo naseljavanje južno od Gornje varoši. Tada se doselilo oko sedamdeset nemačkih porodica i formirano je drugo zemunsko predgrađe Franctal, koje je dobilo naziv u čast posete cara Franca Prvog.

Gradski park

Na zemljištu na kojem se danas prostire Gradski park, kao i zgrada Zemunske gimnazije, osnovnih škola "Majka Jugovića" i "Svetozar Miletić", Sportski centar "Pinki", pravoslavna i rimokatolička crkva, Poljoprivredni fakultet i Komanda vazduhoplovstva ranije se nalazio Kontumac, odnosno karantin.

Bila je to sanitarna i privredna ustanova, formirana 1730. godine zbog sprečavanja unošenja zaraznih bolesti iz Turske, koje bi mogle ugroziti prostore Monarhije. Celokupna trgovina Austrije i ostalih nemačkih država odvijala se kontrolisano preko Kontumca. U njegovom sklopu izgrađena su velika skladišta, za tursku - robu sa Istoka i nemačku - robu sa Zapada. Radi dezinfekcije tu su se, kako navodi carski savetnik i putopisac Taube, "sve bale otvarale, raspakivale, dimile i sunčale". Osnivanje Kontumca, kao glavne propusne i "raskužne stanice za robu i putnike", predstavljalo je povoljnu okolnost za razvoj Zemuna. Pošto je Turska prestala biti bauk, a za sprečavanje širenja epidemija uvedene su savršenije mere, važnost Kontumca počela je da opada i on je sredinom 19. veka ukinut.

Šetnju starim Zemunom nastavljamo na Gradskom trgu, a Snežana Vicić nam skreće pažnju da se u prvom planu na razglednici vidi nekadašnja Glavna škola, tesno vezana za istoriju zemunskog školstva.

- Sredinom 19. veka u Zemunu je bilo pet osnovnih škola: Gradska ili Glavna škola (osnovana 1728), Srpske škole u Donjoj varoši (osnovane 1745), Jevrejska škola (1755), Grčka škola (obnovljena 1793) i Srpske škole u Gornjoj varoši (1799). Nastavni jezik u Glavnoj školi bio je nemački. Zbog njenog visokog ugleda pohađala su je i srpska i grčka deca, kako bi što bolje naučila nemački jezik i lakše nastavila dalje školovanje. Ona su prethodno završavala jedan ili dva razreda srpske, odnosno grčke škole.

KAPE U GLAVNOJ ULICI

Zanimljivo je videti da na razglednici koja prikazuje Glavnu ulicu, ali i na većini drugih, gotovo svi prolaznici, pa čak i deca, nose šešire ili kape.

Ići ulicom gologlav bilo je veoma nepristojno.

VOJNA KOMANDA

Sa velikom pažnjom austrijske vlasti su pratile Prvi srpski ustanak. Tada je vojna obaveštajna služba "za srpske stvari u Pašaluku" došla pod neposrednu upravu Dvorskog ratnog saveta, sa glavnim špijunskim centrom u Zemunu.

Na čelu zemunske vojne komande u vreme početka ustanka bio je pukovnik Georg Tomerlin, a potom pukovnik Perš. Mesto plac-majora pripalo je Paulu Jozefu Miteseru, osobi od posebnog poverenja, inače rođenom Zemuncu. On je već sa 22 godine bio angažovan na obaveštajnim poslovima u Beogradskom pašaluku. Karijeru je 1807. godine nastavio kao austrijski konzul u Travniku. Miteser je bio potpisnik poznatog "Zemunskog memoranduma", nastalog na početku Prvog srpskog ustanka kada su vođeni neuspešni pregovori između ustaničkih vođa koje je predvodio Karađorđe Petrović i predstavnika beogradskih Turaka.

Čini se da je plac-komandant Miteser poslužio Ivi Andriću da oslika jednog od glavnih likova romana "Travnička hronika", Fon Miterera.

GOSPODSKA ULICA

U Gospodskoj ulici porodični život se odvijao u stanovima koji su zauzimali sprat zgrada.

Po pravilu do stambenih prostorija dolazilo se drvenim, a ređe kamenim stepeništem, a potom se stupalo u hol, iz koga se ulazilo u salonske, trpezarijske i ostale prostorije. Po kućnim salonima odvijao se bogat društveni život. Saloni su odražavali želju vlasnika da prezentuje društveni status i ekonomsku snagu. Bili su skladno opremljeni, najčešće luksuznim nameštajem, a zidove su krasile umetničke slike. U otvorenim salonima poznatih porodica održavani su koncerti, čitala se poezija, razgovaralo uz čaj i kafu o filozofskim, književnim ili umetničkim temama. Poznati su bili saloni porodica Marković, Nikolić, Spirta i drugih.