Veziri srpske loze!

SRBI su se vekovima srčano i hrabro borili protiv Turskog carstva, ali su u pojedinim periodima ljudi srpskog porekla u znatnoj meri doprineli slavi Osmanlija. Najmanje četrnaest velikih vezira u toku istorije osmanske države bilo je južnoslovenskog porekla (većinom u XVI i XVII veku). Osim njih, slavi Osmanlija su doprinele hiljade vezira, beglerbegova, paša, kao i desetine hiljada običnih vojnika hrišćanskog porekla iz Bosne ili Srbije. U XVI veku bilo je toliko ovih poturčenjaka da se srpski jezik smatrao za drugi na sultanovom dvoru (nakon turskog).

Prvi turski veliki veziri srpskog porekla bili su Mahmud-paša Anđelović (veliki vezir Mehmeda Osvajača) i Ahmed-paša Hercegović. Ovaj drugi je bio najmlađi sin (rođen 1456) znamenitog Stefana Vukčića Kosače, hercega od Svetog Save, vladara Huma. Hercegović Ahmed (prethodno je nosio ime Stefan), koga su Turci kao mladog dečaka uzeli kao taoca, oko 1474. je prešao na islam i oženio se ćerkom sultana Bajazita II, Šahzadom Hundi. Bio je veliki vezir u pet navrata, pod dva sultana. Odlikovao se u borbama turske vojske u vreme osvajanja Egipta, gde je i umro 1517. godine. O njegovim potomcima postoje podaci sve do 1614.

Među brojnim turskim državnicima srpskog porekla koji su stvarali osmansku istoriju najčuveniji je bio Mehmed-paša Sokolović (1506-1579) - jedini osmanlijski veliki vezir koji je vladao čak za vreme tri sultana. Mehmed paša je jedan od najznačajnijih državnika u celokupnoj Osmanskoj istoriji. Mehmedova žena je bila kći sultana Selima II - Esma (Ismihan) s kojom je imao tri sina i kćer.

I pored visokog položaja, Mehmed nije zaboravio svoj zavičaj i rod. Obnovio je Pećku patrijaršiju i srpskoj crkvi dao široku autonomiju, svoje rođake je postavljao za srpske patrijarhe (Makarije Sokolović), a one koji su prešli na islam za osmanlijske upravnike. Najznačajniji među njima, Mustafa-paša Sokolović, bio je beglerbeg Ugarske, Ferhad--paša je upravljao Bosnom i sagradio banjalučku džamiju „Ferhadiju“.

Turski veziri su imali običaj da prikrivaju svoje hrišćanske korene, tako da često nije moguće precizno ustanoviti njihovo poreklo. Bila su to deca koja su silom skupljana u hrišćanskim porodicama na Balkanu i u drugim krajevima Carstva, putem po zlu upamćenog „danka u krvi“ (devširme). Ova deca su postajala sultanovi robovi i ratnici (janičari). Najdarovitiji među njima su obrazovani na samom dvoru, gde su dostizali i najviše položaje. Međutim, koliko god da su postajali moćni, veziri i janičari hrišćanskog porekla bi do kraja života ostajali odani vladarevi sužnji, sa čijim životima i imetkom bi on mogao da raspolaže u svakom trenutku.

Krajem 1355. godine, u decembru, preminuo je car Stefan Dušan. San o jedinstvenom carstvu „Srbalja i Romeja“ nije trajao ni jednu deceniju. Vrlo brzo se pokazalo da do tada najveća država Balkana - Srbija - više nije bila i najopasnija pretnja Vizantiji. Pod upravom nejakog Dušanovog naslednika Srbija se sama od sebe počela razdvajati na sastavne delove.

Vizantijski hroničar i bivši car Jovan Kantakuzin je zapisao: „U isto vreme umro je i kralj, vladar Tribala (tj. car Dušan) i ne mali metež se rasplamsa među Tribalima. I Simeon (Nemanjić), kraljev brat... težio je za čitavom vlašću nad Tribalima... i kraljev sin Uroš zaratio je na strica... I najmoćniji od velikaša kod njih (Srba) one slabije ukloniše sa vlasti i svaki sebi potčinjavajući obližnje gradove, jedni su u borbi Kralju (Urošu) pomagali... a drugi su pomagali stricu Simeonu...“

U to doba, u patuljastoj Vizantiji, državi s „velikom glavom“ (Carigradom) i sa sve manjim „telom“, na vlasti se već petnaest godina, uz prekide, nalazio Jovan V Paleolog. U susednoj Bugarskoj, Dušanov šurak (brat Dušanove žene Jelene) car Jovan Aleksandar Asen vladao je takođe već duže od dve decenije (od 1331), ali nad sve slabijom i podelama rastrojenom zemljom. Već oko 1356. godine carev sin Jovan Stracimir je postao praktično nezavisan vladar uz predele na Dunavu kao „vidinski car“. Vlaška i Dobrudža, nekada delovi Bugarskog carstva, takođe su se osamostalile.

Nasuprot slabim i razjedinjenim hrišćanskim državama, emir Orhan, sin Osmanov, vladao je već više od dve decenije sve većom osmanskom državom koja se prostirala na zapadnom delu Anadolije i započela širenje po Balkanu.

Samo godinu dana pre smrti cara Dušana (1354) Orhanov preduzimljivi sin - Sulejman-paša - zauzeo je Galipolje, vizantijsku luku na evropskoj strani dardanelskog prolaza. Od tog doba Turci su sve drskije i brojnije naseljavali vizantijske teritorije u Trakiji. Njihovi brzi odredi konjanika akindžija zaletali su se i duboko u Bugarsku i Vizantiju, pljačkajući, paleći i kupeći roblje. U jednom sukobu Turaka s Bugarima blizu Sofije oko 1355. godine poginuo je najstariji sin bugarskog cara Mihailo Asen. Šest godina ranije, u sličnom sukobu, poginuo je i njegov brat Ivan Asen IV.

Emir Orhan gradio je čvrstu, centralizovanu državu s jakom vojskom čije jezgro nije činila laka i brza konjica (kao u početku turskih osvajanja) nego profesionalna pešadija pod imenom „nova vojska“, odnosno janičari.

(Nastaviće se)