Ferman sultana Mustafe

PATRIJARHA Vikentija Stefanovića, koji je naprasno, pod nedovoljno razjašnjenim okolnostima, umro iste godine kada je i postavljen na tron Svetog Save, nasledio je, mimo odluke Svetog arhijerejskog sabora Pećke patrijaršije, Pajsije II. O Pajsiju II ne znamo ništa. Znamo da je bio grčkog porekla, da je bio užičko-valjevski episkop, da je pratio Vikentija na putu za Carigrad gde je otrovan, i da je posle nepunih godinu dana provedenih na crkvenom tronu i on iznenada umro. U crkvenoj istoriji upamćen je kao "veoma blag čovek".
Posle Pajsija II, trideset peti srpski patrijarh i četrdeset šesti "upravitelj crkve" postao je Gavrilo IV. Ima nekih indicija da se "pod ovim Gavrilom IV kriju i Gavrilo II i III i da je isti sveštenik Gavrilo poslednji put, 1758. godine, kada je izabran došao na patrijaršijski presto kao Gavrilo IV". Đoko Slijepčević piše da je još Filip svojeručno zabeležio da je 1759. godine za pećkog patrijarha rukopoložen u Nišu neki Gavrilo za kojeg u Dečanskoj spomenici piše da je bio Grk iz Niša i da je o njemu i njegovom vladanju ostao u "narodi veoma rđav glas". U "Opštem listu" tvrdi se da Gavrilo IV "nijednoga od arhijereja na miru ne ostavi nego ih pomoću carske vlasti u zatočenje posla. Bio je mrzilac srpskog roda i nadao se da će iskoreniti srpske arhijereje postavljanjem Grka, kao što je bilo učinjeno i u celoj Bugarskoj." Razloge za ovakve postupke Gavrila IV Radonjić pronalazi u velikim materijalnim obavezama srpskog patrijarha prema sultanu i carigradskom patrijarhu.
Gavrilo IV se na patrijaršijskom tronu nije zadržao ni godinu dana.
Kako ističe episkop Sava Vuković, Kirilo II, Grk iz Halkidona, "jedna sasvim beznačajna ličnost", na pećki tron se, sticajem čudnih istorijskih okolnosti, popeo 1758. ili 1759. godine. U aktu o njegovom postavljenju stoji: "Pošto je presveta arhiepiskopija pećka od nekoga vremena ostala i nezastupljena i bez pastira, jer je njen arhipastir Gavrilo podneo ostavku i boravio ovde u Konstantinopolju" postavlja se Kirilo. Kao patrijarh na čelu srpske crkve, Kirilo, kako tvrdi Popović, nije bio omiljen kod srpskih episkopa, jer je Patrijaršiju još više zadužio. U Nišu je ovim povodom bio održan sastanak Kirila II sa "srpskim episkopima i viđenijim nastojateljima". Tom prilikom predloženo je da se "bivši patrijarh Gavrilo III vrati na stolicu srpskih patrijarha pošto je on jedini bio sposoban da spase Patrijaršiju bede i duga u koji je zapala". Gavrilo je i ovu ponudu odbio, a srpska crkva je, najviše zbog lošeg rukovođenja, nastavila da ekonomski propada. Kirilo se pominje 1759. godine kao onaj koji je na mesto preminulog sarajevskog mitropolita Pajsija Lazarevića postavio 1759. godine novobrdskog episkopa Vasilija Brkića.
Poslednji Srbin patrijarh pre drugog ukidanja Pećke patrijaršije bio je Vasilije Brkić iz Sremskih Karlovaca. O njemu se zna da je bio sin Jovana, učitelja iz Sremskih Karlovaca, da se obrazovao u "latinskoj" školi Emanuela Kozačinskog, da je bio veoma mlad kada se zamonašio i da je jedno vreme bio pridvorni monah i arhiđakon patrijarha Arsenija IV Šakabente. Vasilije Jovanović je sredinom 1749. bio "osumnjičen od administratora Karlovačke mitropolije da je nepravilno rukovao patrijaršijskim prihodima", pa je zato morao da se privremeno skloni u "neki manastir" u Srbiji, a potom u Ptuj i Herceg Novi. Mitropolit novobrdski i kosovski je postao 1755, a dabrobosanski ukazom koji je 21. aprila 1759. godine pročitan u sarajevskom hramu Sv. arhanđela. Za patrijarha Srpske crkve je izabran 1763, kada je jednom veštom intrigom srušio Kirila II sa crkvenog trona. Vasilije je crkvom upravljao nekoliko godina, sve do aprila 1765, kada je od Grka Kalinika, rođaka Kirila II, bio oklevetan za špijunske aktivnosti, i potom svrgnut sa trona i utamničen na ostrvu Kipar. Uz pomoć Francuza oslobodio se zatvora i uspeo da pobegne u južnu Dalmaciju, zatim u Janjevo, pa u Crnu Goru gde je ostao do kraja 1766. godine. Od Katarine II je, za sve što je učinio za crkvu, dobio dozvolu da se stalno nastani u Rusiji. Umro je 10. februara 1772. u Petrogradu i sahranjen je u Blagoveštenskoj crkvi manastira Aleksandra Nevskog.
Posle odlaska patrijarha Vasilija u Rusiju poslednji pećki patrijarh pred njeno drugo ukidanje postao je 1765. godine Grk Kalinik II. U to doba, kako piše Vasa Čubrilović, Carigradski patrijarh Samuilo radio je svim sredstvima da proširi vlast svoje patrijaršije na sve pravoslavne narode na Balkanu. Pećki patrijarh Kalinik i još pet episkopa Grka u Pećkoj patrijaršiji podneli su predlog da se srpska patrijaršija ukine i pripoji Vaseljenskoj patrijaršiji u Carigradu. Kao razlog za ukidanje Patrijaršije naveli su velike dugove u koje je, pljačkom upravo tih istih Grka patrijarha i episkopa, zapala srpska crkva. Na predlog vaseljenskog patrijarha Samuila Hancerisa, sultan Mustafa III uvažio je ove molbe i fermanom od 11. septembra 1766. godine ukinuo Pećku patrijaršiju zbog "prezaduženosti". Odmah po ukidanju Pećke patrijaršije iz Carigradske patrijaršije, kako piše Marjanović, "dojure izaslanici koji uz pripomoć turskih vlasti pokupe sve zlatne i srebrne sasude i druge stvari kao i sve dragocenosti iz riznice skupljanih od srpskih careva i kraljeva, kao i patrijarha, i odnesu u Carigrad".
Srpski mitropoliti i episkopi ukinute patrijaršije, njih ukupno devet tražili su, kako piše Popović, preko crnogorskog vladike Vasilija Petrovića, zaštitu od Ruske crkve i države. Ali, kako je nisu dobili, povukli su se u Sv. goru i druge izolovane manastire, i tu "pomrli kao izgnanici". Njihova mesta zauzeli su Grci, fanarioti (po Fanaru, gradskoj četvrti u Carigradu, gde je bila rezidencija vaseljenskog patrijarha i gde su živeli imućni Grci), koji nisu imali razumevanja za Srbe. Novi grčki episkopi su "odmah izbacili iz crkve slovenske knjige i slovensko bogosluženje i zaveli grčke knjige i grčko bogosluženje".

STRAŠAN PERIOD
PO crkvama iznad fresaka sa naslikanim glavama svetaca Grci su brisali slovenske natpise i zamenjivali ih grčkim. Slovenske knjige, spaljivali su i uništavali s namerom da se utre svaki trag slavizmu, i da se pravoslavni Srbi jeliniziraju. A da bi se sasvim zatro i trag postojanja Patrijaršije u Peći nije postavljen episkop, već je manastir, sa celom starom Hvostanskom eparhijom, potčinjen prizrenskom mitropolitu. Po gotovo istovetnom obrascu godinu dana kasnije prošla je i Ohridska arhiepiskopija. I ona je na brutalan način ukinuta i podređena Carigradskoj patrijaršiji. U ovom, "strašnom periodu za srpski živalj", a pod pritiskom turske države i Srbi Goranci, Maglenci i vernici između Vodena i Lerina prešli su u islam.
(Nastaviće se)