Zasluge Rustem-paše

POSLE turskog zauzeća Peći, carigradski patrijarsi su srpsku crkvu potčinili Ohridskoj arhiepiskopiji. U vreme poslednjih Brankovića, ohridski arhiepiskop potpisivao se kao "patrijarh srpski, bugarski i severnih strana (vlaško-moldavskih)". I arhimandrit Ilarion Ruvarac u tekstu "O katalozima pećkih patrijarha" smatra da je Pećka patrijaršija, bila potčinjena Ohridskoj arhiepiskopiji od propasti države 1459. do 1557. godine. A Ljubomir Stojanović u raspravi "Srpska crkva od patrijarha Arsenija II 1462. do Makarija 1557. godine" tvrdi da srpska crkva u ovom periodu nije bila priznata od Turaka, ali da nije bila ni potčinjena Ohridskoj arhiepiskopiji.
Srpska crkva je ostala bez vrhovnog poglavara, ali ne i bez episkopa. U periodu od ukidanja Patrijaršije 1463, pa do njene obnove 1557. kao "oni koji su pridržavali presto Svetog Save" pominju se Janićije (1506), arhiepiskop Jovan oko 1508. i 1509. mitropolit Marko oko 1524. godine i smederevski mitropolit Pavle u periodu 1527-1535. koji je uz pomoć uglednih Srba "zaseo na arhiepiskopsku stolicu, otkazao poslušnost Ohridskoj arhiepiskopiji" i time faktički proglasio samostalnu Srpsku crkvu.
U jednom trenutku Pavlu je, čak, kako piše Grujić, uspelo veštom intrigom, da izdejstvuje da vlasti zbace ohridskog arhiepiskopa Prohora sa crkvenog prestola i da on zauzme arhiepiskopski tron, postavi svoje episkope i započne sa temeljnom rekonstrukcijom Crkve. Ova kratkotrajna obnova srpske crkve nije uspela jer je, kako navodi Puzović, zbačenom ohridskom arhiepiskopu Prohoru "pošlo za rukom da se izbavi iz tamnice, da povrati Ohridsku arhiepiskopiju u svoje ruke i da na mitropolita Pavla i njegove pristalice na saboru održanom u Ohridu 20. 7. 1541. godine baci anatemu.
DA bi smirili naraslo nezadovoljstvo Srba, turske vlasti su 1557. godine dozvolile obnovu Pećke patrijaršije.
Ključnu ulogu u obnovi Pećke patrijaršije odigrao je, kako piše Vasa Čubrilović, veliki vezir Mehmed (Muhamed) Sokolović, Srbin iz sela Sokolovića kod Višegrada i vaspitanik manastira Mileševe, koji je u poznatom "danku u krvi", kao dete, odveden u Tursku i tamo primio islam. Sokolovići su bili na najvišim položajima u Turskom carstvu: Mehmed-paša Sokolović je bio veliki vezir 1565-1579, Ferhat-paša Sokolović i Mustafa-paša Sokolović su bili bosanske paše, rumelijski i budimski beglerbezi. Jedna druga grana velike porodice Sokolović upravljala je pravoslavnom crkvom na Balkanu: Makarije 1557-1574, Antim 1572-1575, Gerasim 1575-1586, i Sava Sokolović 1586. Prema nekim novijim istraživanjima mnogo veće zasluge za obnavljanje Srpske patrijaršije ima Rustem-paša, poreklom Srbin i daleki rođak Mehmeda, koji je u vreme obnove Pećke patrijaršije 1557. bio veliki vezir i daleko moćniji od Sokolovića, bio je treći vezir, kube-vezir.
Zahvaljujući moći bratstva Sokolovića, a sultanovim beratom iz 1557. dozvoljena je obnova Srpske patrijaršije. Za prvog srpskog patrijarha postavljen je Makarije Sokolović, blizak rođak velikog vezira. O samom Makariju se zna dosta. U ranoj mladosti je stupio u manastir Mileševa, tu se zamonašio i ubrzo postao starešina manastira. Pre izbora ili postavljenja za patrijarha, bio je arhimandrit manastira Hilandara, gde je, zbog rođačkih i bratskih veza sa velikim vezirom, bio u privilegovanom položaju. Prema tradiciji, a carskim fermanom, on je imao pravo da "može jahati dobrog konja i nositi topuz", zbog čega je u narodu bio prozvan "topuzli Makarije". U narodu se pričalo da je srpski patrijarh nosio i veću kamilavku od drugih kaluđera.
Makarije je, beratom o obnovi Pećke patrijaršije, dobio od sultana iste povlastice kao i carigradski patrijarh, pa je postao duhovni i svetovni poglavar svoga naroda - etnarh ili miletbaša. U sastav obnovljene Patrijaršije ušle su pored srpskih oblasti, koje su i u vreme careva Dušana i Uroša bile njen sastavni deo, i sve druge oblasti u kojima su Srbi živeli pod raznim gospodarima. Tako je obnovljena Patrijaršija pored teritorije u južnoj i severnoj Srbiji i Crnoj Gori, obuhvatila još dve eparhije u današnjoj Bugarskoj (Ćustendil i Samokov), zatim područja Bačke, Banata, Baranje, Srema, Slavonije, Bosanske krajine, Bosne, Like, Krbave i Dalmacije. Zbog veličine teritorije crkva je organizovana u više od četrdeset eparhija.
Patrijarh Makarije je obnovio stare, porušene hramove i počeo da zida nove crkve i manastire.
Tada su nastali manastiri na Zapadnoj Moravi, pod planinama Ovčar i Kablar i crkve po Bosni, Sremu, Ugarskoj, Slavoniji i Hrvatskoj. Za vreme patrijarha Makarija obnovljeni su manastiri Banja kod Priboja, Gračanica, Studenica, Pećka patrijaršija, Budisavci na Kosovu. Makarije je počeo da osniva škole pri manastirima, da organizuje prepisivanje i štampanje knjiga, slikanje ikona i da uvodi crkveno sudstvo.
Patrijarh je uspeo, kako piše protojerej dr Radomir Popović, da od Srpske patrijaršije "načini jednu odličnu, ne samo crkvenu nego i nacionalnu organizaciju, koja je mnogo doprinela stvaranju i razvijanju ideje o jedinstvu i ujedinjenju srpskog naroda". Zato su patrijarha "Srba, Bugara, pomorskih i severnih strana" titulisali "patrijarhom cele srpske zemlje i pomorskih i severnih krajeva i ostalih". Obnovljena Pećka patrijaršija postojala je u kontinuitetu više od dve stotine godina od 1557, pa sve do drugog gašenja Patrijaršije 1766.
Patrijarh Makarije se 1571. godine odrekao crkvenog trona i mesto patrijarha ustupio svom rođaku Antoniju Sokoloviću, hercegovačkom mitropolitu. Umro je 23. oktobra 1574. godine.

BRATANAC - NASLEDNIK
NASLEDNIK srpskog patrijarha Makarija bio je Antonije Sokolović, bratanac patrijarha Makarija i blizak rođak Mustaf-paše, koji je, po jednom dokumentu iz 1570. bio hercegovački mitropolit, a potom, u vreme izbora za čelnika srpske crkve, i administrator Patrijaršije. Na čelu srpske crkve Antonije je bio od jeseni 1571. pa sve do 1575, kada je Gerasim Sokolović postao pećki patrijarh. Antonije je nasledio patrijaršiju koja se prostirala od Budima i Arada na severu, do Jadranskog mora na zapadu i Samokova u Bugarskoj na istoku.
(Nastaviće se)