Seldžuci na tuđim konjima

Autori: akademici Sima Ćirković i Božidar Ferjančić

DOLAZAK Jovana Kantakuzina i saveznika Seldžuka u Trakiju odjeknuo je i u Carigradu, gde je u jesen 1342. godine stiglo poslanstvo emira Umura koji je nudio mir carici Ani Savojskoj. U tim pregovorima veliki duks Aleksije Apokavk teško je optuživao Kantakuzina, "kojeg nije sačuvala ni mudrost, ni ratna veština, nego to što je negde daleko kao skitnica među Tribalima (Srbima) boravio. Sada kada je stigao blizu, shvatiće da mu je bolje bilo da za platu služi Srbima, nego da se bori za carstvo Romeja".

Međutim, položaj Jovana Kantakuzina ubrzo se promenio u proleće 1344. godine, jer je njegov saveznik emir Umur rešio da napusti Trakiju i da se vrati u svoje sedište Smirnu. Na taj korak emir se odlučio zbog okupljanja brodova i vojske hrišćanske lige za krstaški rat protiv Turaka. Ideja o takvom pohodu javila se još 1334. godine, ali nije ostvarena, pa je obnovljena za pontifikata pape Klimenta VI (1342-1352).

Hrišćanska flota koju su sačinjavali brodovi Mletaka, kiparskog kralja Huga IV od Luzinjana, rodskih vitezova i pape krenula je na Smirnu (proleće 1344), zbog čega je Umur morao da se vrati i brani svoj grad. Sam Jovan Kantakuzin kaže da ga je povlačenje Umura u Malu Aziju dovelo u težak položaj, jer mu je tada zapretila opasnost od svih suseda. Kralj Stefan Dušan je, "vodeći glavnu silu svoje vojske", stigao do Zihne, nameravajući da ga napadne u Trakiji. S druge strane, trnovski car Jovan Aleksandar je, kao saveznik carigradskog regentstva, stigao do tvrđave Stilvne.
Dakle, prema vestima Jovana Kantakuzina, srpski kralj je u proleće 1344. godine s glavninom vojske bio kod Zihne, grada u jugoistočnoj Makedoniji, spreman da ratuje protiv carevih trupa u Trakiji. To nam govori da je Stefan Dušan budno pratio zbivanja u građanskom ratu u carstvu Romeja, želeći da iskoristi svaku priliku za napad na snage bivšeg saveznika i prijatelja Jovana Kantakuzina. Polazeći od navedenog podatka cara pisca, još je davno Florinski zaključio da je januara-februara 1344. godine Stefan Dušan osvojio Zihnu, ali da nije išao dalje prema Hristopolju ili Seru, jer mu je stigla vest o povratku Seldžuka u Malu Aziju. Međutim, jedan nedavno objavljen izvor pruža dragocene podatke koji potpuno osvetljavaju boravak srpskog kralja u okolini Zihne u proleće 1344. godine.

U ARHIVU svetogorskog manastira Filoteja čuva se njegova hrisovulja pisana grčkim jezikom, a datirana na mesec jul 1344. godine. Tom poveljom Stefan Dušan dodeljuje baštinske posede grupi od šesnaest velikaša (arhontopula) iz Zihne, s pravom da na njima naseljavaju elevtere, odnosno ljude koji nisu upisani u praktike. Oni mogu da slobodno raspolažu pomenutim posedom, da ga prodaju, poklanjaju, menjaju, daju u miraz, daruju crkvama i manastirima, a lokalnom činovniku (kefaliji) zabranjuje se da ih ometa u njegovom uživanju. Ako se javi neko iz porodice Ralina, koja je ranije držala posed, i zatraži od kralja povratak vlasništva, on će mu dati drugo imanje u istoj vrednosti.
Saznanje da je jula 1344. godine kralj Stefan Dušan darovao posede žiteljima (arhontopulima) u Zihni jasno svedoči o tome da je on tada držao ovaj grad u jugoistočnoj Makedoniji, jer poznato je da su u srednjem veku vladari darivali posede samo u gradovima i krajevima koji su se nalazili pod njihovom neposrednom vlašću. Prirodno je pretpostaviti da je srpski kralj osvojio Zihnu u proleće 1344. godine, kada je, kako kaže Jovan Kantakuzin, s glavninom vojske stigao do toga grada.
Iako nije poznato kako je srpski kralj osvojio Zihnu, ako se imaju u vidu primeri drugih romejskih gradova, može se verovati da je on i ovde našao pristalice spremne da mu otvore gradske kapije, za šta ih je nova vlast dostojno nagradila. O tome svedoče mnogobrojni primeri. Takvi su u Zihni bili u kraljevoj hrisovulji pomenuti arhontopuli, koji su uskoro za to nagrađeni.

U proleće 1344. godine kralj Stefan Dušan se nalazio u Zihni, očekujući dalji rasplet događaja u građanskom ratu čija se pozornica očigledno prenela u plodnu i ravnu Trakiju. Tada se zbio jedan zanimljiv događaj koji ima posebno mesto u istoriji odnosa Stefana Dušana s Turcima. Već je napomenuto da je seldžučki emir Umur morao da, zbog napada hrišćanskih brodova na njegovo sedište Smirnu, napusti svog saveznika Jovana Kantakuzina i da se vrati u Malu Aziju, ali to ne znači da su svi seldžučki ratnici napustili evropsko bojište.

U MAJU 1344. godine latinski brodovi su kod poluostrva Longos napali i popalili seldžučke lađe, čije su se posade spasle bekstvom na obalu, nameravajući da se kopnenim putem probiju do Hersona i vrate u Malu Aziju. Tih dana, Stefan Dušan je u Zihni dobio obaveštenja o pomenutom događaju, pa je odlučio da u susret Turcima pošalje najbolji deo svoje vojske pod zapovedništvom Preljuba, za kojeg car pisac kaže "da je izgleda hrabrošću, srčanošću i iskustvom premašivao njegove (Dušanove) velikaše".

Kralj je naredio svojim vojnicima da se "sukobe sa varvarima gde god ih budu sreli". Njegovi odabrani konjanici i Seldžuci, kojih je po proceni cara pisca bilo 3.100, susreli su se kod mesta Stefanijane koje se nalazilo u ravnici. Ugledavši neprijatelja, Turci su se povukli u obližnja brda, a Srbi su ostavili konje i krenuli za njima peške, teško se krećući uzbrdo pod teretom oružja. Tobože bežeći, Turci su hitro krenuli prema ostavljenim konjima Srba, do kojih su brzo stigli "budući bez oklopa i laki". Uzjahavši njihove konje ustremili su se na Preljubove vojnike, od kojih su većinu pobili, neke su zarobili, a ostali se "jedva spasoše, rasturivši se peške po brdu".
Bitka kod Stefanijane, koja se odigrala u drugoj polovini maja 1344. godine, ima poseban značaj u srpskoj srednjovekovnoj istoriji, jer je to prvi sukob Srba s Turcima, odnosno Seldžucima na tlu Balkanskog poluostrva. To je bio okršaj koji se nije dobro završio po odabrani deo kraljeve vojske i njenog zapovednika Preljuba. Vest o porazu zatekla je Stefana Dušana u Zihni, odakle je on i uputio vojsku u susret Turcima. Strahujući od posledica poraza, kralj je odlučio da se odmah vrati u svoju zemlju, "zaboravivši zbog nesreće koja ga je snašla rat protiv cara (Jovana Kantakuzina)".

SELDžUCI su uputili izaslanike Jovanu Kantakuzinu, koji je opsedao Gracijanopolj, izveštavajući ga o pobedi nad Srbima i iskazujući spremnost da mu, ukoliko sakupi potreban novac, pomognu u daljoj borbi. Pošto su ga neprijatelji odasvud napadali, a još nije znao da se srpski kralj vratio u svoju zemlju, Jovanu Kantakuzinu se činilo da je pomoć Seldžuka potrebna i blagovremeno prispela, ali nije imao novca da ih isplati, obećavajući da će to učiniti čim novac stigne iz Didimotike.
Ako se kralj Stefan Dušan posle poraza srpske konjice kod Stefanijane zaista i povukao u svoju zemlju, on je u leto 1344. godine ponovo bio u Zihni, o čemu svedoči okolnost da je jula izdao pomenutu grčku hrisovulju arhontopulima u tom gradu. Stefan Dušan je, očigledno, ocenio da će biti korisno da se vrati u blizinu krajeva u kojima su se odvijale borbe za carski tron u Vizantiji, utoliko pre što se Jovan Kantakuzin našao pred teškim iskušenjima: napustili su ga saveznici Seldžuci, a protiv njega se, privučen ponudama carigradskog regentstva, okrenuo i rodopski gospodar Momčilo, čije su čete napadale Kantakuzinova uporišta u Trakiji.


Iako je izvesno da je u jesen 1344. godine Stefan Dušan još uvek boravio u jugoistočnoj Makedoniji, on je početkom zime napustio te krajeve i vratio se u središte svoje države. Prvog januara 1345. godine boravio je u Skoplju, kada je njegov logotet Hrs pisao povelju za hilandarski pirg. Ako se hronološki sporna Dušanova povelja vlastelinu Rudlu datira u mart 1345. godine, može da se pretpostavi da je Stefan Dušan čitavu zimu 1344/1345. godine proveo u Srbiji pripremajući se da početkom proleća krene u krajeve jugoistočne Makedonije ne bi li se našao bliže susednoj Trakiji, gde se naslućivala završna etapa građanskog rata u carstvu Romeja.

MIZE I TRIBALI

VEROVATNOĆA da je u proleće 1344. godine kralj Stefan Dušan, osim Zihne, osvojio još neke gradove u jugoistočnoj Makedoniji otvara pitanje sudbine Drame, čije se osvajanje datiralo u vreme između pada Sera (24. septembra 1345) i 1347. godine. Nedavno je izneta pretpostavka da je Drama osvojena ranije nego što se verovalo - između proleća 1344. i septembra 1345. godine, pri čemu se pošlo od saznanja da je Stefan Dušan osvojio Zihnu u proleće 1344. godine. Dakle, izneti podaci upućuju na zaključak da je u proleće 1344. godine, kada je, kako sam car pisac kaže, prispeo u jugoistočnu Makedoniju "vodeći glavnu silu svoje vojske", kralj Stefan Dušan osvojio nekoliko važnih gradova u ovoj oblasti. Odjek tih srpskih osvajanja kao da se naslućuje u delu Jovana Kantakuzina, koji opisuje dolazak poslanika carigradskog regentstva na pregovore o sporazumu i izmirenju. Ana Savojska i njeni saradnici odlučili su se na takav korak "opazivši da je romejska država već u opasnosti i rasparčana na hiljadu delova i da su i mnogi veliki gradovi pali pod Mize (Bugare) i Tribale (Srbe), a da je čitava Trakija pokorena od Persijanaca (Turaka)". Krajem 1344. godine Jovan Kantakuzin je u Didimotici predočio poslanicima iz Sera i Carigrada da je rat doneo mnogo nevolja Romejima: Srbi su već potčinili mnoge gradove i ako se to produži, zavladaće čitavom Makedonijom.


(NASTAVLjA SE)