Dušan kreće na Solun

Autori: akademici Sima Ćirković i Božidar Ferjančić
POŠTO je krunisanjem u Svrčinu legalizovana promena na prestolu, novi kralj Stefan Dušan morao je da odmah povede računa o nadama i očekivanjima srpske vlastele koja ga je i istakla kao svog kandidata za presto u pobuni protiv Stefana Dečanskog. Vlastela je ustala protiv starog kralja uverena da on nije dovoljno iskoristio povoljnu situaciju u kojoj se Srbija, kao pobednička sila, našla posle bitke kod Velbužda (23. jula 1331). Valja priznati da posle te blistave pobede Stefan Dečanski nije preduzeo neke šire osvajačke pohode ni prema krajevima u državi palog trnovskog cara Mihajla Šišmana, ni protiv njegovog saveznika, romejskog vasilevsa Andronika III Paleologa, koji je na vizantijsko-srpskoj granici u Makedoniji oprezno čekao ishod rata Srbije i Bugarske.
A, u svakoj srednjovekovnoj državi, pa i u Srbiji Nemanjića, vlastela je činila osnovnu pokretačku snagu osvajačke politike, jer je u zaposedanju novih teritorija videla jedan od osnovnih načina da uveća svoju pokretnu i nepokretnu imovinu. Osvajačke težnje srpske vlastele jasno su bile iskazivane i u ranijim etapama vizantijsko-srpskih odnosa, na primer u pregovorima kralja Milutina s carem Andronikom II Paleologom (1299), kada su se ugledni velikaši u Srbiji protivili sklapanju mira s Vizantijom. Osvajački pohodi tadašnjih srpskih vladara usmeravani su prirodnim putevima koji su se dolinama Vardara i Strume otvarali prema severnim obalama Egejskog mora, kao i prema gradovima u zapadnoj Makedoniji i Albaniji.
Svakako da je, saglasno opisanim željama i interesima, srpska vlastela očekivala da će novi kralj, kojeg je i dovela na presto, što pre krenuti u osvajanja prema jugu, jer veći pohodi u tom pravcu nisu preduzimani još od početnih godina vladavine kralja Milutina (1282/1283). Zato je Stefan Dušan već u jesen 1331. godine krenuo s vojskom u tom pravcu, a vesti o njegovom prvom pohodu nalazimo jedino u delu savremenika Nićifora Grigore, koji beleži da su srpski velikaši, pošto su učvrstili i osigurali vlast Stefanu Dušanu, krenuli u ratni pohod osvojivši romejsku zemlju do Strume i Amfipolja, sa Strumicom i ostalim mestima.
ZA vladavine Stefana Dečanskog Strumica je bila pod vlašću Romeja, a u njoj je kao zapovednik sedeo Dimitrije, sin velikog logoteta Teodora Metohita. S druge strane, poznato je da je u proleće 1327. godine Nićifor Grigora, idući kao vizantijski poslanik na srpski dvor, boravio u Strumici koja se tada nalazila pod vlašću cara Romeja. Kada je mladi Stefan Dušan preuzeo vlast, granica srpskog kraljevstva prema Vizantiji počinjala je od jadranske obale južno od Lješa, obuhvatala krajeve Pilota, Debra i Pologa, gradove Kičevo, Veles, Prosek i Štip i završavala se južno od Velbužda. Na strani prema kojoj je bio usmeren prvi vojni pohod Stefana Dušana vizantijsko-srpska granica se nalazila između Štipa i Strumice, a sada je pomerena osvajanjem drugoga grada.
Da bi se objasnili uslovi pod kojima je taj novi veliki osvajački pohod Stefana Dušana preduzet i ostvaren, valja se prisetiti nekih zbivanja u susednom carstvu Romeja koja su proistekla iz dugog građanskog rata vođenog između 1321. i 1328. godine. U državi Stefana Dušana se iznenada obreo jedan ugledan Romej, Sirgijan, koji je, kao dobar poznavalac prilika u carstvu, a i čovek s mnogostrukim vezama, mogao da bude neizmerno koristan savetnik i pomagač srpskom kralju.

Poznato je da su i ranije neki romejski velikaši bežali u susednu Srbiju i bili korisni u organizovanju napada na vizantijske pogranične krajeve, ali se pomenuti Sirgijan od njih odvajao ugledom i uticajem. Budući da je Sirgijanov dolazak u Srbiju otvorio najsmelije osvajačke nade srpskom kralju, a istovremeno ozbiljno zabrinuo cara Andronika III Paleologa i njegovog najbližeg saradnika Jovana Kantakuzina, korisno bi bilo kazati nešto o ličnosti vizantijskog prebega.
Sirgijan je bio sin uglednog kumanskog poglavara i sestričine cara Mihajla VIII Paleologa. A pošto je rođen oko 1290, pripadao je grupi mladih romejskih velikaša okupljenih 1321. godine oko Andronika III, koji je uz njihovu podršku počeo borbu za vlast protiv svoga dede, starog cara Andronika II Paleologa. Međutim, prevrtljivi skorojević Sirgijan je ubrzo promenio stranu: verovatno zbog rivalstva s velikim domestikom Jovanom Kantakuzinom, napustio je tabor mladog pretendenta i prišao starom caru Androniku II Paleologu.
Kada su se deda i unuk privremeno izmirili (1322), Sirgijan je osuđen na doživotnu tamnicu, iz koje je oslobođen 1328/1329. godine na intervenciju baš velikog domestika Jovana Kantakuzina, najbližeg prijatelja i saradnika novog cara Andronika III Paleologa (1328-1341). U danima careve iznenadne teške bolesti (zima 1329/1330) Sirgijan je, opet posredovanjem Jovana Kantakuzina, postavljen za namesnika zapadnih krajeva sa sedištem u Solunu.
OVDE, u gradu sv. Dimitrija, Sirgijan se zbližio s caricom Ritom Ksenijom, majkom Andronika III Paleologa, koja ga je, poneta neodoljivom mržnjom prema zajedničkom protivniku Jovanu Kantakuzinu, usinila i odredila za svog naslednika, obećavši mu kao posed grad Solun. Kada je u leto 1333. godine carica - majka Rita Ksenija preminula, Sirgijan je iznenada ostao bez njene zaštite, pa se Jovan Kantakuzin osmelio da ga optuži za zaveru koju je navodno još 1330. godine kovao protiv Andronika III Paleologa u vreme njegove teške bolesti.
Tada su počele nove avanture nemirnog i slavoljubivog Sirgijana, povezane s njegovim bekstvom u Srbiju. Ne želeći da padne u ruke starog suparnika Jovana Kantakuzina, prevejani pustolov je najpre iz prestonice utekao u đenovljansku Galatu, a pošto se ni tu nije osećao siguran od progonitelja, zaputio se na mletačku Eubeju, gde je proboravio duže vreme. Odatle je Sirgijan pisao caru Androniku III Paleologu moleći ga da mu oprosti krivicu i dodeli komad zemlje negde u Makedoniji, na ivici carstva Romeja. Ali pošto njegova molba nije uslišena, on je krenuo u kontinentalnu Grčku, pa se preko Lokriđana i Akarnanaca sklonio kod Albanaca u Tesaliji, koji su ga spasli zbog starog prijateljstva utemeljenog u vreme kada je on bio namesnik u krajevima na zapadu.
Zahvaljujući albanskim putovođama, Sirgijan je kao prebeg bezbedno stigao kralju Stefanu Dušanu (krajem 1333). On ga je dočekao s pripadajućim počastima misleći da mu njegov dolazak pruža priliku da s većim nadama započne rat sa Romejima. Primio ga je kao prikladnog gosta, prijatelja, istomišljenika i dobronamernog savetnika koji je obećavao da će mu potčiniti romejsku oblast u Makedoniji ukoliko mu pomogne da se dočepa vlasti u carstvu.
Bilo je neophodno u glavnim crtama opisati burnu karijeru slavoljubivog i prevrtljivog Sirgijana, jer je njegov iznenadni dolazak kao prebega pružio kralju Stefanu Dušanu neočekivanu i sjajnu priliku da krene u prava osvajanja romejskih gradova u Makedoniji. Ratovanje je počelo u leto 1334. godine. Već prvi uspesi novih saveznika pokazali su da njihove nade nisu bile neosnovane, jer je Sirgijan s odredima koje mu je dao srpski kralj osvojio više gradića, a i veliki grad Kastoriju (Kostur).
SIRGIJAN je istovremeno poslao mnoga pisma u romejske gradove, nudeći njihovim žiteljima novac, posede i dostojanstva, pa su se mnogi od njih polakomili da mu priđu. Nezavisno od ovog pohoda u kojem su učestvovali i kraljevi odredi, Stefan Dušan je samostalno osvojio neke važne vizantijske gradove u Makedoniji, pre svega Prilep i Ohrid, a onda je trebalo da sa svojim saveznikom krene na Solun, čiji je puk već iskazivao naklonost prema Sirgijanu i bio spreman da mu otvori gradske kapije. Savremenik Nićifor Grigora priča da je „usred leta” srpski kralj s vojskom sledio Sirgijana u kretanju ka Solunu, a da su im usput prilazili celi krajevi i gradovi „jer su već odavno želeli Sirgijanovu upravu, a i zbog letine, jer je upravo bilo vreme žetve”. To je svakako važno za tačnije datiranje pohoda saveznika prema Solunu.
Opisane akcije kralja Stefana Dušana i prebega Sirgijana ugrozile su vitalne interese vizantijske vlasti u Makedoniji i zaleđu Soluna, što je ubrzo uočio i sam car Andronik III Paleolog. Zato je već u proleće 1334. godine iz prestonice pohitao u tračku tvrđavu Didimotiku, gde je prikupljao vojsku za borbu. U leto 1334. godine, kada su čete srpskog kralja već stigle na Vardar, car Andronik III Paleolog, koji se nalazio kod jezera Volvon, između Rendine i Soluna, dobio je loše vesti da je turska flota od šezdeset lađa usidrena između Palene i Atosa i da odatle pljačka krajeve Halkidike. Protiv nje je poslat veliki domestik Jovan Kantakuzin, a Andronik III Paleolog se uputio u Solun. Tu je caru došao izvesni Sfrances Paleolog da mu ponudi svoje usluge u likvidaciji Sirgijana, opasnog prebega i savetnika srpskog kralja u pohodu na romejsku zemlju.
Tada je skovan lukav plan da i on sam prividno prebegne u tabor Stefana Dušana, da tamo zadobije Sirgijanovo poverenje, i da ga, kad se za to ukaže prilika, uhvati i dovede u neku od tvrđava, gde će ga pažljivo čuvati dok ga ne preda caru. Da bi čitava stvar delovala što uverljivije, preduzeti su još neki usputni koraci: Sfrances Paleolog je najpre postavljen za upravnika nekih pograničnih tvrđava (Sosk, Devri, Staridol i Hlerin), a kad je po dogovoru otkazao poslušnost romejskom vasilevsu i prišao Stefanu Dušanu, imovina u Solunu mu je zaplenjena, a njegova supruga izložena javnoj poruzi na gradskom trgu.

OSVAJAČKI POHODI
PRVI osvajački pohod Stefana Dušana, koji je išao putevima ranije označenim za vladavine kralja Milutina, očigledno nije doneo veća teritorijalna proširenja srpskom kraljevstvu. Međutim, Srbi će uskoro krenuti u osvajanja mnogo šireg zamaha, koja će, s jedne strane, dovesti do znatnih pomeranja vizantijsko-srpske granice, a, s druge, predstavljati samo prvi u nizu velikih osvajačkih pohoda kralja i cara Stefana Dušana prema vizantijskim krajevima i gradovima.
Krajnji rezultat tih ratova za osvajanje oblasti carstva Romeja, koji su potrajali više od jedne decenije, bilo je pomeranje srpskih granica daleko prema jugu, do donjeg toka Meste, obale Korintskog zaliva i zaleđa Drača.

(NASTAVLjA SE)